( * ) Eduardo Galeano, ‘Biz Hayır Diyoruz’da yer alan denemelerinde Latin Amerika’nın toplumsal gerçeklerine dair önemli saptamalarda bulunuyor.
Eduardo Galeano’nun denemelerinin derlendiği Biz Hayır Diyoruz isimli seçkinin sunuş yazısında Bülent Kale şöyle diyor: “Galeano için sözün onuru vardır; insan etten ve kemikten yapılmıştır ama söylediği kelimelerden de yapılmıştır.” Bu bana Sait Maden’in Yeryüzü Şiiri isimli kitabında okuduğum bir Bambara atasözünü hatırlattı: “İnsanın kuyruğu da yoktur, yelesi de. Neresinden tutarsın onu? Ağzından çıkan sözden.” O kitapta Maden, “Çağımızda sözün büyüsü yok oldu, kutsallığı yitti. (…) Bugün bir pilin, bir vidanın, bir bilgisayar faresinin kullanılabilirliğinin yanında söz’ün iş görür hiçbir özelliği yok” diyordu. Maden haklı. Ama insan, Eduardo Galeano’yu tanıyınca bu konuda bir gönül ferahlaması yaşıyor… Dünyanın bir başka memleketinde bir başka yazar daha ‘sözün büyüsüne’ sahip çıkıyor.
Gazetecilik ve edebiyat
Eduardo Galeano’nun sözle ilişkisi çokboyutlu. Onun için söz, bütünüyle işlevsel, gerçeğe dokunduğu ve gerçeği dönüştürdüğü ölçüde değerli. Sözün temel işlevi: Gerçekleri işaret etmek! Ve gerçeği göstermeyi başardığı ölçüde de değiştirme gücüne sahip. Bu anlamda Galeano, edebiyatın gerçekliği yorumlayabildiğini ama değiştiremediğini söyleyenlere karşı çıkıyor, “gerçekliği tanımlamanın onu değiştirmeye başlamak için ilk gerekli adım” olduğunu söylüyor. Galeano’nun sözle kurduğu bu işlevsellik temelli ilişkide kuşkusuz gazeteciliğinin payı büyük. Ki Galeano’ya göre gazetecilik edebiyatın bir alt kolu değil, aksine onun etkili kullanıldığı alanlarından biri. Galeano’nun gazetecilik ve edebiyat arasında kurduğu güçlü ilişkinin kaynağında da sözü bir uzuv kadar hayati görmesi var. Söz hayatla bağlarını güçlü kıldığı ölçüde büyüsünü koruyor. ‘Gerçekleri ifade etme’ rolünü bir kenara iten söz, işlevini, hayatı etkileme gücünü, dönüştürme yetisini de kaybediyor. O yüzden edebiyatın ‘kurgu dışı’ yazın türleri karşısında eksik olduğunu savunanlara meydan okur Galeano: “Hiçbir sosyolojik araştırma Kolombiya’daki şiddet hakkında Marquez’in kısa romanı -eğer yanlış hatırlamıyorsam içinde tek bir kurşunlama bile olmayan- Albay’a Mektup Yazan Kimse Yok’tan daha fazla şey öğretemez.” Ve ekler: “Gerçekliğin içine işleme yetisinde olanlar gerçekliği döllerler.”
Galeano’nun yazınında söz ‘kıymetli’dir. Bir savaşçının silahındaki sınırlı kurşun kadar kıymetli. Boşa atılan her mermi gibi, söz de yerinde ve ‘yeterince’ kullanılmalıdır. Ne daha az ne daha çok. O yüzden onun yazılarını okuduğunuzda ‘çıkarılabilecek’ tek bir tümce, tek bir satır, tek bir sözcük bulamazsınız. O yüzden onun kitaplarını okurken her satırının altını çizmek istersiniz. O, “arkasında silgisi olan eski kalemlerle yazar gibi yazmak gerektiğini” düşünür. Çünkü “ucundan çok arkasıyla yazılır kalemin, yani ekleyerek değil; silerek.” Eduardo Galeano kısa yazma yetisini de gazeteciliğine borçludur. Şöyle der: “(gazetecilik) beni bir sürü şey söylemek isteyen biri için elzem olan bir senteze zorladı.”
Eleştirinin gerekliliği
Eduardo Galeano, Uruguaylı bir gazeteci ve yazardır. Ama Uruguaylı olmaktan önce o Latin Amerikalıdır. Latin Amerika’nın çatısı altındaki her bir ülke ortak bir kaderi paylaşıyordur ona göre: “Sınıflı toplumun çelişkileri burada zengin ülkelerdekinden çok daha kıyıcı.” Ve tam da bu yüzden o, “Sesi olmayanların sesinin ortaya çıkmasına yardımcı olan bir edebiyat için çalışmak isteyenler”dendir.
Galeano, Biz Hayır Diyoruz’da yer alan denemelerinde Latin Amerika’nın toplumsal gerçeklerine dair önemli saptamalarda bulunur. Ancak bu yazılarda, Galeano’nun diğer pek çok ‘muhalif’ yazardan bir farkı çıkar ortaya. Galeano görünen gerçeklerin ötesindeki noktalara işaret eder. Pek çok muhalif sesin söyleyebileceklerinin ötesine geçer. Bunu da derin bir felsefi kavrayış sayesinde yapar. Sürgündeki yazar ve sanatçıların yaşadıklarının acımasızlığı herkes tarafından kabul görmüştür. Galeano, artık bir başka eleştiri yapmanın gerekliliğinin farkındadır. O, yine kendi topraklarında yaşayan ve üreten ama zihninde bu toprakları çoktan terk etmiş olan yazarların varlığına işaret eder: “Kendi ülkende sürgün olup kendi içine sürgün edilmek, dışarıdaki herhangi bir sürgünden her zaman daha zor ve faydasızdır.”
Galeano hiçbir sözcüğü boşa kullanmadığı gibi, ‘fayda’ sözcüğünü de özellikle kullanmıştır. Ülkesinden sürgün edilmiş yazar ne pahasına olursa olsun yazdıklarıyla topraklarından kopmayarak, ülkesi için ‘faydalı’ olmayı sürdürebilmektedir. Ve ardından şu örnekleri verir: “Paris’te Julio Cortazar son derece Arjantinli bir edebiyat yazıyor. Pedro Fugari yıllar önce tüm zamanların Uruguaylı tablolarını boyadı ve hayatının dörtte birini orada geçiren Cesar Vallejo Perulu bir ozan olmayı asla bırakmadı.” İşte Eduardo Galeano’nun farklılığı ve bence üstünlüğü tam da burada: Herkesin kolaylıkla ifade edebileceği gerçeklerin ötesini işaret edebilmesinde.
Biz Hayır Diyoruz’da Galeano’nun Che, Zidane, Salgado, Evo Morales, Şili, Küba, Bolivya, ABD, ırkçılık gibi pek çok konuda denemeleri yer alıyor. Eduardo Galeano güncel konuları, edebiyatın gücünü kullanarak okura kendi bakış açısı ve değerlendirmeleriyle sunuyor. Okur televizyonlardan, gazetelerden ona aktarılan gelişmeleri, yeni bir pencereden görme olanağı ediniyor.
Latin Amerika’nın entelektüel dünyası
Galeano’nun Latin Amerika’nın tarihi ve bugünü üzerine pek çok yapıtı bulunuyor. Biz Hayır Diyoruz’da farklı olan bir şey var. Galeano bu kitapta yer alan denemelerinde Latin Amerika’nın entelektüel dünyasının da son derece derin bir eleştirisini yapıyor. Latin Amerika’da Edebiyat ve Kültür Üzerine On Yaygın Yanlış ya da Yalan başlıklı denemede Galeano, kapitalist-emperyalist sistemin devamını sağlayan kitle kültürü, televizyonlar ve popüler kültür üzerine analizler yaparken, yazarın işlevini de sorguluyor. Bir başka yazısında “kendini seçilmiş hisseden yazar”ın kibrini yerden yere vururken, bu tür yazarların, gerçeklik onların beklentisine uymayınca, ‘seçilmişliklerinden’ bir anda nasıl vazgeçtiklerini, halka sırtlarını nasıl döndüklerini cesaretle ifade ediyor. Galeano, ‘işçiler için edebiyat’ anlayışını tartışırken, Latin Amerika soluna yönelik de son derece çarpıcı bir eleştiride bulunuyor ve diyor ki: “Halkın seviyesine ‘inmeyi’ reddeden güzelliğin tekelcileri ve halkla iletişim kurmak için bu seviyeye ‘inmeyi’ amaçlayan iyi niyetliler arasındaki polemiğin sahte olduğuna inanıyorum. İki taraf da aynı fikirde: Tepeden hareket ediyorlar ve bilmeyenleri küçük görüyorlar.”
Biz Hayır Diyoruz’da sanmayın ki Latin Amerika toplumunu, entelektüellerini, sanatçılarını, politikacılarını göreceksiniz yalnızca. Her bir satırında Türkiye’den de ‘yüzler’, durumlar çıkacak karşınıza.
İşte o satırlardan biri: “Sorumsuzluk ayrıcalığını talep eden yazarların ve sanatçıların sayısı çok fazla. Tarihten ve toplumsal mücadeleden ayrı tutulunca kültürel işlev metafizik bir şey olur. Kitaplar ve tablolar, kulağına cinlerin, şeytanların ve hayaletlerin üflediği seçilmiş olanın aracılığıyla meydana gelirler. Sanatçı bu yüzden dokunulmazlık beyanıyla doğar.” Eduardo Galeano’nun kalemi devrimcidir. O gerçeği dönüştürmek için yazar. Bunu da her fırsatta ifade eder. Bu anlamda da bütün sorumluluğu yüklenmiştir. Paul Nizan’ın sözlerini aklında tutar hep: “Dünyaya karşı bir suçlama olmayan tek bir büyük eser yoktur”
( ** ) Hepimiz, içinde bulunduğumuz sosyal sınıfın, sahip olduğumuz cinsiyetin, aldığımız eğitimin, çocukluğumuzdan itibaren bize kültür aracılığıyla aşılanmaya çalışılan irili ufaklı önyargıların, tutkularımızın ve acılarımızın zihnimizi örttüğü bir pencereden bakarız hayata. O pencerenin ne kadar açık ya da kapalı olduğu, elbette kişilere göre farklılıklar gösterir.
Ama bazılarımızda, zihinlerinde olması gereken o örtünün yerinde yeller esiyordur nedense. Karşılaştıkları bir insan, okudukları bir kitap, duydukları bir melodi, o insanların zihninden o örtüyü çekip almıştır sanki. Ya da tam tersi, bilinçli bir çabayla çeşitli acılar ve zorluklar göğüslenerek açılmıştır tüm o pencereler. Belki de sanatın ve edebiyatın sahip olduğu sır budur: Ya sahip olduğumuz örtüyü çekip alır ya da daha süslü ve sağlam bir örtüyle kaplar zihnimizi.
Bülent Kale?nin çevirip hazırladığı Uruguaylı gazeteci-yazar Eduardo Galeano?nun denemelerinden oluşan Biz Hayır Diyoruz adlı seçki, dünyaya çıplak gözlerle bakan bir yazarın kaleminden, dünyaya çıplak gözlerle bakma fırsatı veriyor bize. Ama bu bakış, güzellikleri daha güzel, çirkinlikleri daha çirkin göstereceği için bazı riskleri de barındırıyor içinde.
Daha önce fark etmediğimiz, fark etsek bile umursamadığımız oyunlar, yalanlar, haksızlıklar, biz onlara açık bir zihinle bakınca, bir uğursuzluk gibi peşimize takılabilir örneğin. Bu uğursuzluktan kurtulmak için ya onunla hesaplaşmamız ya da yeni bir örtü edinmemiz gerekir kendimize.
Galeano, hesaplaşmayı seçmiş bir aydın ve yazar? Bunu yaptığı için de, cezaevi ve sürgün hayatıyla tanışmış, sevdiklerini kaybetmiş, kendi deyişiyle pek çok kere ölüp yeniden doğmak zorunda bırakılmıştır. Ama ne kadar ölse ve yeniden doğsa da, güzellikler karşısında hayrete düşme ve alçaklıklar karşısında öfkelenme yeteneği’ni koruyabilmeyi ve onu güldürmeyen hiçbir şeyi ciddiye almaması gerektiğini de unutmaz hiçbir zaman.
Galeano kitapta yer alan denemelerinde, hesaplaşmaya önce ?Bir Otoportre İçin Notlar? başlığı altında kendisinden başlıyor. Ardından Irak savaşından Zidane?ın Dünya Kupası?nda attığı kafaya kadar pek çok siyasi ve sosyal meseleyle hesaplaşmasına tanık oluyoruz.
Ama bu hesaplaşmalar, kısa ve yoğun metinler aracılığıyla çoklu bir bakış içinde gerçekleşiyor. Bir Uruguaylı olarak, futbolcu olamadığı için yazar olduğunu söyleyen Galeano, adeta usta bir golcünün soğukkanlılığı ile cümlelerini sıralıyor, olaylara ve düşüncelere çalımlar atarak.
Gazeteciliği, edebiyatın şiir ve öykü gibi bir türü olarak gören, hatta türler arası bir üslupla sade ve sahici bir dil kullanarak yazılarını etkili kılan Galeano, herkesin ilgisini çekebilecek meseleler üzerinden insanlığın temel sorunlarını tartışıyor.
Sebastiao Salgado?nun fotoğraflarından yola çıkarak yazdığı ?Işık Çöplüğün Sırrıdır? adlı denemesinde olduğu gibi, Galeano deneme türünün sınırlarını alabildiğine genişleten, yarattığı imgesel zenginlikle toplumsal meseleleri yoğurduğu bu çarpıcı metinlerle, çağımızın bir ermişi olarak değerlendirilmeyi belki de en çok hak eden isimlerden birisi.
Laf kalabalığını sevmeyen, sessizlikten daha değerli olduğuna inanmadığı hiçbir sözü asla söylemeyen Galeano?ya kulak vermekte fayda var. Bir şeylere ?Hayır? diyebilmenin erdemini yaşamak için?
( * ) Irmak Zileli’nin 18/04/2008 tarihinde Radikal Gazetesinde kitaba dair yayınlanan yazısı
( ** ) Bülent Usta, ?Çağın örtüsünü kaldıran denemeler?, Milliyet Kitap Eki, 9 Nisan 2008
Eduardo Galeano’nun Yaşam Öyküsü
1940’ta Uruguay’ın başkenti Montevideo’da doğdu. Çocukluğu, birçok Latin Amerikalı çocuk gibi bir gün futbolcu olmayı düşlemekle geçti. Gençliğinde fabrikalarda çalıştı, vergi tahsildarlığı ve tabela ressamlığı yaptı. İlk politik karikatürü henüz 14 yaşındayken Sosyalist Parti’nin dergisi El Sol’da yayımlandı. 1960’ların başlarında, Mario Vargas Llosa, Mario Benedetti gibi yazarların da yazdığı, dönemin etkili haftalık gazetesi Marcha’nın yayın yönetmeni oldu. Daha sonra Epoca gazetesinin yayın yönetmenliğini üstlendi. 1970’lerin başında, Latin Amerika’nın 15. yüzyıldan bu yana emperyalistlerce sömürülüşünü anlatan Latin Amerika’nın Kesik Damarları’nı yazdı. 1973’te Uruguay’da gerçekleşen askerî darbeden sonra bir süre hapis yattı, daha sonra ülkeyi terk ederek Arjantin’e yerleşti, Crisis adlı kültür dergisini çıkardı. 1976’da Videla’nın kanlı darbesiyle birlikte Galeano’nun adı “ölüm mangaları”nın listelerinde yer aldı. Bu kez, İspanya’ya yerleşen Galeano, burada, tarihsel kişiliklerden yola çıkarak Amerika kıtasının sömürge tarihini anlatan Ateş Anıları adlı üçlemesini kaleme aldı. 1985’te doğduğu kente, Montevideo’ya döndü. 1990’larda, futbola yaşamı boyunca duyduğu tutkuyu Gölgede ve Güneşte Futbol adlı kitabında okurlarıyla paylaştı.
Kitabın Künyesi
Biz Hayır Diyoruz
Eduardo Galeano,
Çeviren: Bülent Kale,
Metis Yayınevi,
2008,
195 sayfa