?Bebeğin en baştaki yaşam deneyiminin içinde dramanın, sanatın ve müziğin embriyonik biçimlerini buluruz. Çocukta tiyatronun en ilkel biçimi çok erken başlar: Önce öykünme sonra da deney ile sürdürülen bu ilkel tiyatro biçimi, önce hareketi sonra da konuşma?yı kullanır. Yani çocukta tiyatro oyun ile başlar.? (Nutku, 1998:80)
Fikret Terzi (2008:2), oyunla tiyatro oyunculuğunun farklılığına dikkat çeker ve dramatik oyun kavramı üzerinde durarak bu oyunun tiyatro olmadığını vurgular: ?Çocuğun doğasında ve dünyasında her bakımdan oyunculuk vardır; ama bu, tiyatro oyunculuğu değildir kuşkusuz.
İnsanın bebeklik döneminde ışık, ses, duygu etkisi gibi dış uyaranlarla içgüdüsel olarak katıldığı ve ?gülme, ağlama, nida, seslenme ve ulaşabildikleriyle oynama vb.? mimik ve jestleriyle geliştirdiği oyun eyleminde de bir anlamda dramatik yaratıcılık söz konusudur. Ancak, çocukların erken çocukluk döneminde tek ya da grupla oluşturduğu ?evcilik oyunu? eylemi, sanatsal ipuçları içermesiyle çok önemli sayılmalıdır.
Özetle, okul öncesi 0-5 yaş döneminde çocuğun katıldığı etkinlik ?dramatik oyun? olarak tanımlanmalıdır.
Dramatik oyun, tiyatro gibi metinli ve kurallı bir oyun değildir her şeyden önce.
Dramatik oyunlar, çoğu kez kendi rollerini kendilerinin seçtiği, değişken olay örgüsü ve eylem kurgusunu kendilerinin belirlediği 3-5 yaş grubu anaokulu çocuklarının, aynı anda oyuncu olduğu kadar seyirci ? gözlemci olduğu grup oyunudur. Yine tiyatrodan farklı olarak, kuralsız ve eğitmenleri güdümünde (yaratıcılığı engellemeden) yapılan oyun çalışmasıdır.
Tekrarı yoktur, aynı dramatik oyun, her sahnelenişinde farklı yorumlanır, oynanır.?
Tanımlar: Çocuk Tiyatrosu, Çocukların Tiyatrosu ve Oyunculuk Bu alanda kavram kargaşasına yol açmamak için, çocuk tiyatrosu ve çocukların tiyatrosu terimleriyle oyunculuk işlevinin üzerinde durmak gerekir. Çocuk tiyatrosu alan uzmanı Fikret Terzi (2008:2), bu terimlere açıklık getirmektedir:
?Çocuk tiyatrosu, çağdaş dünyada çocuk seyirciler için canlı, kukla, gölge, ışık vb. oyunculuk türleriyle yetişkin profesyoneller tarafından ?çocuk için yapılan tiyatro? olarak tanımlanır.
Çocuk tiyatrosu, bir oyun yazarınca hedef izleyici belirlenerek yazılmış metinle yola çıkılarak, tiyatro sanatının yazınsal, teknik, etik, estetik ana ilkelerinden ödün verilmeksizin, alan için donanmış yetişkin tasarımcı ve icracı, yönetici ve oyuncu kadrolarca , ?çocuk? olarak tanımlanan ?özgün? bir gruba yönelik özel bir sanatsal etkinliktir.
Bu grupta, ruhsal sağlığı ve profesyonellik başarısı açısından çocuk yaştaki oyuncular yer almamalıdır.
Çocukların tiyatrosu, bir öğretmen ya da bir drama lideri (animatör) yönetiminde, profesyonel yazılmış metinli ya da doğaçlamalarla çocukların kendileri için oynadıkları-oluşturdukları tiyatro olarak tanımlanır.
Bu grupta ise, etkinliğin inandırıcılığı, dürüstlüğü açısından amatör ya da profesyonel yetişkin oyuncu yer almamalıdır.?
Fikret Terzi?ye (2008:3) göre, çocuğun tiyatroyla tanışma yaşı okul çağıdır. ? 6 ? 7 yaş döneminde çocuğun gerçek tiyatroyla tanışıp bir biçimde oyunla buluşması, kendini ve dünyayı tanıma, anlama ve anlatmasının da temel adımı olacaktır.?
* * *
Çocuk tiyatrosu çocuğun kişilik kazandığı, kendine güvendiği ve kendini ifade
ettiği, bedensel esneklik kazandığı, kolektif üretim içinde olduğu bir tiyatro olmalıdır.
Çocuklara sorumluluk bilincini, başkalarına saygılı olmayı ve dayanışmayı öğretmelidir. Eğlenme ve öğrenme bir arada olmalı, çocuğun estetik algı yeteneğini geliştirerek onu yetkin, özgür ve mutlu birey yapmayı amaçlamalıdır. ?Çocuklar tiyatroda sevinsinler, yaşamanın, sevmenin, dayanışmanın tadına varsınlar. Öğreneceklerse yaşamayı ve yaşatmayı, mutlu olmayı ve mutlu etmeyi öğrensinler.? (Şener, 1979)
Çocuk tiyatrosu çocuklara, yaşadıkları dünyayı daha iyi algılayabilecekleri eleştirel bakış açısını kazandırmalı. Aile, okul ve arkadaşlarıyla yaşadığı ilişkileri sorgulatabilmeli; fakat çocuğu aile ve arkadaşlarıyla ilişkilerinde uyumsuzluğa götürmemeli, taşıyamayacağı kadar ağır düşünce ve görevler altında ezdirmemelidir.
Beş duyuyu daha yoğun kullandırarak onların düşünme, yorumlama ve çözümleme yeteneklerini etkin kılmalı. Sorunlara değişik bakış açılarından bakabilmelerini sağlamalı, sorunlarla kendisinin başa çıkması konusunda çocuğu yüreklendirmeli.
Çocuklara, ?hiçbir şeyi olduğu gibi kabul etmek zorunda olmadıklarını hissettirmelidir.?(Kuyumcu, 2003:19)
?Kimi yazarlar, özel çocuk ve yetişkin tipleri yaratarak, çocukları eğitmeyi düşünüyorlar. Oysa oyun, çocuğun dünyasında karşılık bulmadıkça, çocuğu sahneden uzaklaştırır. Kendisi gibi yaramazlık yapmayan bir çocuk kahraman ya da kendi annesi gibi arada bir kızmayan bir anne, ne kadar inandırıcıdır. Çocuk sahnede kendini ve çevresini gördüğü oranda oyunla bütünleşir, oyunu takip eder.? (Kuyumcu, 2008:2)
?Sahnede yaşanılanın bir oyun olduğu, her sahnelemede izleyici çocuğa hissettirilmelidir.? (Terzi, 2008:6)
Çocukların gelecekteki mesleklerinde yaratıcı ve yarının dünyasındaki kavramlara hazırlıklı olmalarını sağlamalı.
Çocuk tiyatrosunda, çocuklara gerçeği kavratma adına kuru bir öğreticiliğe düşülmemeli. Öğreticilik, süreçler yaratılarak gerçekleştirilmeli. Estetik kaygının önüne geçilip oyunun iletisi çocuklara slogan biçiminde verilmemeli. Oyun çocuğa yorum yapma ve değerlendirme olanağı sunmalı. Tiyatroda çocuğun karşılaştığı acı gerçekler, vurgulanan sorunlar, öğretici öğelerin çokluğu çocuğu yılgınlığa sürüklememeli ya da çocuğun tepki göstererek karşıt görüşlere eğilim duymasına yol açmamalıdır.
Çocuğa yönelik tiyatronun eylem yanı sözel yanından daha ağır basmalı. Jest ve mimiklerle anlatılabilecekler cümlelerle seslendirilmemeli. İlgi toplayan söz ve hareketler gereksiz yere tekrarlanmamalı. Oyun, çocuğun dikkatini canlı tutmalı.
Gereksiz hareketlilik ya da monotonluk, diyalogların kişilerin rolleriyle bağdaşmaması, oyun süresinin yaş gruplarına uygun olmamasının çocuk tiyatrosunda ilgiyi dağıttığı unutulmamalıdır. Müzik ve dans da oyunun içeriğine uygun olmalıdır.
Sözel yanı oluşturan dil, iletişim kurma, estetik tat alma ve anlam üretme işlevlerini yerine getirmeli. Dili kullanırken çocuklarlın yaş ve algılama düzeyi göz önünde bulundurulmalı. Diyaloglar kısa cümlelerden oluşmalı, az sözcükle en etkili anlatım gerçekleştirilmelidir. Tek sözcükle anlatılabilecek olan bir durum, uzun bir cümleyle anlatılmamalı. Diyaloglardaki sözcüklerin müzikalitesi göz önünde bulundurulmalı; tekerlemelere, ikilemelere ve şiirli anlatımlara yer verilmelidir.
?Deforme edilmiş kelime ve ifadelerden özellikle kaçınılmalıdır.
Çocuk, gördüğü ile işittiğini birleştirerek oyunu anlar. Oyundaki her türlü öğe
birbirini desteklemelidir.? (Kuyumcu, 2008:2)
Çocuk tiyatrosu her konuya ? ama çocuğa göre- açık olmalı.
Çocukların bilmek istedikleri ve onların hayatına ilişkin her şey çocuk tiyatrosunda konu edilmelidir.
Yazılı metin tiyatroda temel öğe olarak değil, başlangıç noktası olarak düşünülmelidir. Bir metni ezberlemek çocuğun yaratıcılığını engelleyeceği için metin (senaryo) kavrandıktan sonra oyunun doğaçlamaya dayanması yeğlenmelidir.
Önceden bir metin kullanmadan, tiyatro tekniklerinden yararlanarak oyun canlandırma ve doğaçlama etkinliği olan yaratıcı drama, katılımcıların kişisel eksikliklerini gidermeye yönelir. Ayrıntıları hissettirerek onların farkına varılmasını sağlar. Çocuk tiyatrosu ise eleştirel bakış açısı kazandırır ve bunu toplumsal yarar için kullanmaya yönelir. ?Eğitimde, tiyatro çalışmalarında özenle üzerinde durduğumuz nokta, katılımcılara ,?Burada ne hissettin?? yerine,?Burada bu kişi neden böyle davrandı?? gibi sorular yöneltmektir.? ( Kuyumcu, 2003:21)
?İyi bir çocuk oyunundan, çocuklar kadar yetişkinler de zevk almalıdır.
Somut ve soyut işlem dönemleri dikkate alınarak hazırlanan oyunlar çocuklarla buluşur. Aksi takdirde çocuk oyundan, sahneden kopar; yanındakiyle ya da tavan ışıklarıyla ilgilenir, en iyi olasılıkla uyur. (?) Oyun çağı çocuğunda soyut düşünce tam olarak gelişmemiştir. Soyut kavramlar somut gerçeklerle seyirciye gösterilmeli. Dostluk, sevgiden söz ediyorsa bunu somut olarak göstermeli. ?Siz de birbirinizi sevin, dost olun çocuklar? gibi bir cümle, gerçek anlamda çocuk için bir şey ifade etmez. ?Çok çalışarak bu gidişe engel olacağız? gibi bir cümle de soyuttur bu yaş (5-6 yaş) çocuğu için.? (Kuyumcu, 2008:1)
Çocuk tiyatrosu 5?7, 7?12, 12-15yaş grupları dikkate alınarak hazırlanmalı.
5 yaş grubuna yönelik oyunlarda ?Dilin estetik ve sessel yanı önde tutulmalıdır.?(Erkek, 2006:99)
Çocukların ?hayvanların konuşturulduğu şarkılı oyunlara ilgi gösterdiği? (Mavisel Yener) göz önünde bulundurulmalıdır.
?Bu yaş (5-6 yaş) çocuğu için, ortada oynanan sahne ve çocuğun katılımcı kılındığı oyun biçimi, önkoşul olmalıdır. Çünkü ?çocuklar tiyatroya sanıldığının aksine, seyretmek için değil, oynamak için gelir.? (?) Çağdaş çocuk tiyatrosunun ölçütleri içinde en başta geleni, çocuğa karşın (rağmen) yapılmayan, çocuğu seyirci değil, katılımcı kılan oyun biçimidir.? (Terzi, 2008:3)
5?7 yaş grubu için, olay ve konuşmaları önceden saptanmış metinli, ezber gerektiren oyunlar kullanılmamalıdır. Oyunun doğaçlamaya imkân verecek bir senaryosu olmalıdır.
5?12 yaş grubu çocukları için hazırlanan oyunlarda somut olay ve kişilere yer verilmeli, soyut düşünmeyi gerektiren deyimler kullanılmamalıdır.
12-15 yaş arasına yönelik oyunlarda özgürlük, barış, adalet gibi kavramlara ve soyut anlatımlara yer verilmeli. Bu kavram ve anlatımlar görselliğin (sahne, dekor, kostüm, makyaj?) yardımıyla sahneye somut örneklerle yansımalı. Seyircilerin yorumlarıyla oyuna katılmalarına olanak sağlanmalıdır.
K A Y N A K Ç A
Erkek Hasan
?Çocuk Tiyatrosunda Sözel Dil?, Çocuk ve İlkgençlik Edebiyatı Kurultayı 11-12 Kasım 2005 Bildiriler, TC Maltepe Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006.
Kuyumcu Nihal
Çocuklarla Tiyatro Eğitimde Tiyatro, Papirus Yayınları, İstanbul,2003.
?Çocuk Tiyatrosuna Çağdaş Yaklaşımlar?, Çocuk ve İlkgençlik Edebiyatı Kurultayı 11-12 Kasım 2005 Bildiriler, TC Maltepe Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006.
?Çocuk Tiyatrosunda Didaktizmin Boyutları?, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu, AÜ Eğitim Fakültesi Yayınları, Ankara, 2007.
Eğitim-Sen Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Ölçütleri İçin Öneriler, 2008.
Nutku Özdemir
Oyun, Çocuk, Tiyatro, Özgür Yayınları, İstanbul, 1998.
Şener Sevda
?Çocuk Tiyatrosu?, Ulusal Kültür, Ankara, 1979.
Terzi Fikret
?Çocuk, Tiyatro, Ölçütler?, Eğitim-Sen Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Ölçütleri İçin Öneriler, 2008.
Ünüvar Zehra
?Çocuk Tiyatrosu?, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu, AÜ Eğitim Fakültesi Yayınları, Ankara, 2007.
Yener Mavisel
?Masal, Öykü ve Şiirlerle Duygu Eğitimi?, II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu, AÜ Eğitim Fakültesi Yayınları, Ankara, 2007
*Mehmet Kaya, Eğitim Sen Kitap Komisyonu Üyesi.
Bu makale, EĞİTİM SEN (Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası) tarafından hazırlanan İlköğretim Çocuk Edebiyatı konulu 2010 Kitap Kataloğu’ndan alınmıştır.