Diyarbakır Efsaneleri, Muhsine Helimoğlu Yavuz

Bu kitabımda, Diyarbakır il sınırları içinde yer alan efsanelerin derlenmesini ve bilimsel bir yöntemle incelenmesini gerçekleştirmeye çalıştım.
Kitabın sonunda ise, Diyarbakır halk kültürü konusunda, tarafımdan hazırlanarak, ulusal ve uluslararası çeşitli kongrelerde, sempozyumlarda sunulmuş 6 bildiri yer almaktadır.
Diyarbakırlı değerli araştırmacı Şevket Beysanoğlu?nun, Diyarbakırım adlı şiirinin bir bölümünde, ?Ey kaleler başbuğu / Kahramanlar beldesi / Ey yüzlerce yazarın/ Şairlerin ülkesi / Toprağında taşında / Zengin bir tarih yatar / Binbir medeniyetin / Kalıntısı sende var / Surların tek başına / Kitabeler müzesi / Ve engin bir kültürün / Sanki taştan simgesi? diyerek tanımladığı Diyarbakır camileri, medreseleri, kaleleri, surları, türbeleri, köprüleri, sur içindeki eski evleri, öykülere türkülere konu olmuş dağları ve nehirleriyle bu alanda bana zengin bir kaynak oluşturmuştur. Bu kaynak öylesine zengindir ki, derlediğim efsanelerin hepsini bir kitabın sınırları içine sığdırmam mümkün olmadığı için, önce 2 cilt halinde yayınladık. Birinci baskı kısa sürede tükenince de birlikte bulunabilmesi kolaylığı açısından, önce ikinci, şimdi de bu üçüncü baskıda, iki cildi bir arada yayınlama gereği duyduk.
Bu kitaba konu olan her iki ciltteki toplam 251 efsanenin, yalnızca 13 tanesi başka yazılı kaynaklardan alınmış, kalan 238 efsane ise, Diyarbakır?ın ilçelerine, köylerine ve mezralarına gidilip, asıl insan kaynağına inilerek, tarafımdan derlenmiştir. Bu nedenle de bu efsanelerin, oldukça özgün olduğu kanısındayım. Başka yazılı kaynaklardan alınan bu 13 efsane metninden 3?ü Evliya Çelebi?nin Seyahatname?sinden, 4?ü Basri Konyar?ın Diyarbekir Yıllığı C.3 adlı yapıtından, 2?si Yurt Ansiklopedisi?nden, 1?i Şevket Beysanoğlu?nun ?Diyarbakır?dan Beş Efsane? makalesinden, 2?si yine Beysanoğlu?nun Diyarbakırım II. Cilt adlı kitabından, 1 tanesi de Metin Soysal?ın 28.4.1974 tarihli Hürriyet gazetesi pazar ekinden alınmıştır. (Bu yapıtlar hakkında gerekli bilgiler, kitabın ?Bibliyografya? bölümünde verilmiştir.)
Derlediğim efsane malzemesini, daha önce bu alanda yapılan tasnif çalışmalarından da yararlanarak, şu altı ana grupta topladım:
I- Dini Efsaneler,
II- Olağanüstü Kuvvetler ve Varlıklar Üzerine Efsaneler,
III- Hayvanlar Üzerine Efsaneler,
IV- Tarihi Efsaneler,
V- Tabiatla İlgili Efsaneler,
VI- Aşk Üzerine Efsaneler.
Daha sonra bu ana grupları, kendi içlerinde alt gruplara ayırdım.
Kitabın giriş bölümünde, efsane hakkında genel bilgiler verilmiş, bu alanda yapılan başlıca yerli ve yabancı çalışmalar belirtilmiştir.
Daha sonraki bölümde de kitaba konu olan efsane grupları ayrı ayrı ele alınarak, ortak özellikleri, hangi temel motifler üzerine kuruldukları ve toplum yaşamındaki işlevleri yönlerinden genel olarak değerlendirilmiş, ?Kutsallık?, ?Gerçeklik?, ?Olağanüstülük?leri bakımından incelenmiş ve varılan sonuçlar belirtilmiştir.
Bu inceleme bölümünden sonra, efsane metinleri verilmiş ve her metnin sonunda, o efsane ile ilgili saptanan motifler, Stith Thompson?un Motif Index of Folk Literature?una göre tasnif edilerek, motif sıralaması yapılmıştır.
Dipnotlar, hemen anında bakma ve yararlanma kolaylığı sağlaması açısından, her sayfanın altında verilmiştir.
Derlenen efsanelerin kaynakları ve kaynaklar hakkındaki kısa bilgiler, özellikle her metnin başında verilmiştir. Çünkü bu efsaneleri yıllardır, yüzyıllardır birbirlerine dilden dile, gönülden gönüle aktara aktara günümüze kadar getiren asıl sahipleri onlardır. Biz yalnızca, Latince bir söz olan, Verba volant, scripta manent (Söz uçar, yazı kalır) ilkesinden hareket ederek, bu sözlü halk kültürünü yazıya geçirip kalıcı kılan bir aracıyız.
Efsanelerin derlendiği ve geçtiği yerler, ayrıca efsanelerde geçen yer adları, kitabın sonundaki harita üzerinde gösterilmiştir.
Kitabın arkasında yer alan, çeşitli ulusal ve uluslararası kongre, sempozyum ve konferanslarda tarafımdan sunulan 6 bildiri ise, Diyarbakır?da çeşitli alanlarda ve özellikle halk kültürü konusunda alan çalışması yapacak araştırmacılara yararlı olacaktır kanısındayım.
Bu çalışmalarım nedeniyle pek çok kişi tarafından bana şu soru yöneltildi: ?Araştırma alanındaki bu kadar soruna karşın, nasıl oluyor da kaynaklarınızla böylesine sıcak bir diyalog kurabiliyor ve onların güvenini kazanabiliyorsunuz?? Bu soruya vereceğim yanıt yalnızca bir tümceden oluşmaktadır: Bilimsel araştırma tutkusu ve insan sevgisiyle. Yaşları yüze yaklaşmış, asırlık insan belleklerinin dipsiz derinliklerinden bu efsaneleri söküp alarak gün ışığına çıkarmak, ölüme ve dolayısıyla da yitip gitmeye bırakmamak, çalışmamın en zor bölümünü oluşturmuş ve beni derleme çalışmaları konusunda şu sonuca ulaştırmıştır:
İnsan: Okunması en zor kitap…
Bu kitabı hazırlarken yüzlerce kişiden yardım gördüm. Yıllarca süren derleme çalışmalarım sırasında, gittiğim ilçelerde, köylerde ve mezralarda, beni evlerinde konuk ederek, yalnızca efsanelerini değil, ekmeklerini de benimle paylaşan tüm Diyarbakırlılara, ?O, ÇOK SEVGİLİ İNSANLARA? teşekkürümü anlatacak söz bulamıyorum.
Muhsine Helimoğlu Yavuz
İstanbul – Teşvikiye, 2007

Bu çalışmalarım nedeniyle pek çok kişi tarafından bana şu soru yöneltildi: ?Araştırma alanındaki bu kadar soruna karşın, nasıl oluyor da kaynaklarınızla böylesine sıcak bir diyalog kurabiliyor ve onların güvenini kazanabiliyorsunuz?? Bu soruya vereceğim yanıt yalnızca bir tümceden oluşmaktadır: Bilimsel araştırma tutkusu ve insan sevgisiyle. Yaşları yüze yaklaşmış, asırlık insan belleklerinin dipsiz derinliklerinden bu efsaneleri söküp alarak gün ışığına çıkarmak, ölüme ve dolayısıyla da yitip gitmeye bırakmamak, çalışmamın en zor bölümünü oluşturmuş ve beni derleme çalışmaları konusunda şu sonuca ulaştırmıştır: İnsan: Okunması en zor kitap…

“Muhsine Helimoğlu Yavuz, büyük emek harcayarak, önemli bir iş yaptı bu kitabını yayımlayarak. Onu kutluyorum, ayrıca ‘Diyarbakır Söylenceleri’nde, yazar çıkarcılığıma yanıt verecek birçok gereç bulduğum için de Muhsine Helimoğlu Yavuz’a teşekkür ederim.” Aziz NESİN

“Bu çalışmanın kimi zamanlarına tanık oldum, ilginçtir bildiği efsaneyi söylemeyi istememek gibi bir eğilime de tanık oldum. Bir emaneti gözlerden gizler gibi… Araştırmacı ısrar yoluna gittikçe, insanların huzurunu bozmak gerekmez diye, onunla tartıştığım da oldu. Ama araştırmacı (Muhsine Helimoğlu Yavuz) durmadı, daha ileri yürümek istedi.Ve a!dı…Verilmesinden kaçınılanı aldı. Ayrıca, bu çalışma almakla kalmıyor; veriyor da.. Sonunda ürkünün dağılışını izlemek zevkli… Bir kitapta, bir metni kendi adlarına yazılı görmek, insanların hoşuna gitti.” Veysel ÖNGÖREN

İÇİNDEKİLER
? Önsöz
? I. CİLT
? Giriş
? Efsane Gruplarının Genel Olarak İnceleme ve Değerlendirilmeleri
? Açıklamalar
? Sonuç
? BİRİNCİ BÖLÜM: EFSANE METİNLERİ VE MOTİF – INDEX
? DİNİ EFSANELER
Dini ve Tarihi Kişiler Üzerine Söylenmiş Efsaneler
Camiler, Kiliseler (İbadet Yerleri)
Ziyaretler, Mezarlar, Türbeler
? İKİNCİ BÖLÜM : OLAĞANÜSTÜ KUVVETLER VE VARLIKLAR ÜZERİNE EFSANELER
Şeytan
Cinler, Periler, Ejderhalar
Hastalık ve Ölüm Getiren Varlıklar
? ÜÇÜNCÜ BÖLÜM : HAYVANLAR ÜZERİNE EFSANELER
? DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: TARİHİ EFSANELER
Savaşlar, Fetihler, İstilalar
Hükümdar Sülalelerinin ve Beylerin Menşeleri, Adlar, Unvanlar
Kaleler, Surlar, Köprüler
Meskûn Yerlerle İlgili Olanlar
Evler
Hamamlar, Kaplıcalar
? BEŞİNCİ BÖLÜM: TABİATLA İLGİLİ EFSANELER
Taşlar, Kayalar, Tepeler, Dağlar, Kırlar
Mağaralar
Göller, Nehirler
Çeşmeler, Pınarlar
? ALTINCI BÖLÜM: AŞK ÜZERİNE EFSANELER
? II. CİLT
? BİRİNCİ BÖLÜM: DİNİ EFSANELER
Dini ve Tarihi Kişiler Üzerine Söylenmiş Efsaneler
Camiler, Kiliseler (İbadet Yerleri)
Ziyaretler, Mezarlar, Türbeler
? İKİNCİ BÖLÜM: OLAĞANÜSTÜ KUVVETLER VE VARLIKLAR ÜZERİNE EFSANELER
Şeytan
Cinler, Periler, Ejderhalar
Hastalık ve Ölüm Getiren Varlıklar
? ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: HAYVANLAR ÜZERİNE EFSANELER
? DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: TARİHİ EFSANELER
Savaşlar, Fetihler, İstilalar
Hükümdar Sülalelerinin ve Beylerin Menşeleri, Adları, Ünvanları
Kaleler, Surlar, Köprüler
Meskûn Yerlerle İlgili Olanlar
Evler
? BEŞİNCİ BÖLÜM: TABİATLA İLGİLİ EFSANELER
Taşlar, Kayalar, Tepeler, Dağlar, Kırlar
Mağaralar
Göller, Nehirler
Çeşmeler, Pınarlar
Ağaçlar, Bitkiler, Meyveler
? ALTINCI BÖLÜM: AŞK ÜZERİNE EFSANELER
? DİYARBAKIR ÜZERİNE ALTI BİLDİRİ
Diyarbakır Efsaneleri ile Diğer Bazı Ulusların Efsaneleri Arasındaki Ortak Motifler
Diyarbakır Özelinden Hareketle, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Efsane Derleme Çalışmaları Yaparken Karşılaşılan Sorunlar, Bu Sorunlara Bağlı Olarak Geliştirilen Yöntemler, Öneriler ve Alınan Sonuçlar
Diyarbakır ve Çevresinde Tiyatro Olgusu
Diyarbakır-Bismil-Kazancı Köyü?nde Düğün Gelenekleri, Berdel Olayı ve Günümüz Türk Edebiyatına Yansımaları
Diyarbakır-Bismil-Türkmenhacı Köyü?nden Bir Kadın Halk Ozanı ?Halime Yaşar-Mah Turna?
Diyarbakır Ninnilerinden Bir Kesit
? KİTAP ÜZERİNE KİMİ SÖYLEMLER
Aziz Nesin
Orhan Şaik Gökyay
Veysel Öngören
Şevket Beysanoğlu
Orhan Asena
Vecihi Timuroğlu
Mahmut Makal
? BİBLİYOGRAFYA
? EK EFSANELERİN GEÇTİKLERİ YERLERİ GÖSTEREN DİYARBAKIR İL HARİTASI
? ÖNSÖZ