YAZARIN SORUMLULUĞU
Dostoyevski der ki: «Her insan herkes karşısında her şeyden sorumludur.» Bu söz, gün geçtikçe doğruluk kazanıyor. Ulus topluluğu insan topluluğuna biraz daha katıldıkça, her insan ulus topluluğunda biraz daha kaynaştıkça, her birimiz gittikçe daha geniş ölçüde sorumlu oluyoruz. Nazi rejimine karşı koymamış her Almanı bu rejimden sorumlu saydık. İster bizde, ister başka bir memlekette olsun, ırksal ya da ekonomik bir baskı oldu mu, bunu açığa vurmayanların her birini sorumlu tutuyoruz.
Uluslar arasında gidip gelme ve haberleşmelerin bu kadar kolay olduğu bir çağda, dünyanın herhangi bir yerinde bir haksızlık işlenmişse, hepimiz bu haksızlığın sorumluluğunu taşımaya başlarız.
Amerikalıların bu kadar sevdiği One World (Tek bir Dünya) birçok anlamlar taşır. Ama bunlardan biri dünyada olup bitenlerden herkesin sorumlu olduğu anlamıdır.
Öyle sanıyorum ki; bu söylediklerimde hepimiz aynı kanıdayız: Ama, dünyada olup bitenden bir kunduracı ya da bir hekimin sorumlu olması, elbette bir kunduracı ya da bir hekim olarak sorumlu olması demek değildir.
Kunduracının kunduracı olarak sorumluluğu sınırlıdır: O da, iyi kunduralar yapmak. Hekim, bir yandan işini yaparken, bir yandan bir mahallenin, sağlık kurallarına uymayan bir fabrikanın durumuna karşı var gücüyle savaşabilir. Ama, hekim olarak, elbette şu ya da bu baskıdan, söz gelimi, Yahudi düşmanlığından sorumlu değildir.
Doğrudur ama, bir uzman, uzman olarak, herkes önünde gerçekten sorumlu değilse, yazar adı verilen birtakım uzmanların sorumluluğu ne olacak? İnsan olarak bütün sorumlulukları sanatlarını kapsar mı, yoksa, yazarın sorumluluğu yalnız işi ile mi, yani yazma sanatının belli sorunlarıyla mı sınırlıdır?
İşte, bu konu üzerinde konuşacağız. Karışmaları önlemek için, yalnız düzyazı üzerinde duracağız.
Çünkü, sözcükler iki türlü ele alınır: Birinde sözcükler beylik işaretler olarak kullanılır, sözcükten anlattığı şeye atlanır ve sözcükler birtakım anlamlar ve düşünceler kurmak İçin bir araya getirilir.
Ötekinde İse, sözcükler tıpkı birer nesneymiş gibi, ağaçmış, kuşmuş gibi düşünülür. Bu durumda sözcük, anlamından ayrılmaz, anlam ona bir can gibi işier; o zaman sözcükler, düşünceler kurmak için bir araya getirilmez, aralarında çok başka bağlantılar kurulur, doğal diyebileceğimiz bağlantılar.
Bir başka deyimle, iki tutum var: Düzyazı ve şiir. Sözcükleri bir şeyi adlandırmak için kullanan yazardan istenecek şeyi, onları bir başka türlü kullanan kimseden, (yani, bir araya geldikleri zaman tuval üzerindeki renkler gibi, yeni etkiler yaratan nesneler gibi kullanan) kimseden İsteyemeyiz.
Onun için, bir ozanı insanlık sorumluluklarını bir ozan olarak yüklenmedi diye kınayamayız. «Ben ozanım sadece» demesini kınayabiliriz, yani, insan olarak sorumluluklarını bilmemesini. Ama, ozan olarak toplumsal bir savaşa ya da kuruluşa katıldı diye kınayamayız.
Biz düzyazı sanatı alanında kalacağız. Almanya’da Nazi baskısı varken, yazar olsun olmasın, bütün Nazi düşmanı Almanlara, hayır demek, kötülemek, karşı koymak ödevi düşüyordu. Ama, yazarlık işlerini görmeleri ellerinde olmadığı için başka türlü hayır diyor, kötülüyorlardı. Gizli dernekleri ve eylemleri olabilirdi. Örneğin, profesör iseler, bir Yahudi profesör üniversiteden kovulunca, üniversiteden ya da dekanlıktan ayrılabilirlerdi. Ama, bu yine de yazılı «hayır» demek olmazdı. Şöyle bir inşan düşünülebilir: Bir gizli demeğe bağlıdır; bu alanda varlığını haklı gösterecek bir şekilde yaşamını tehlikeye atarken, öte yandan, vakit bulunca, hiçbir politik anlam taşımayan eserler yazmıştır.
Bunun tersine olarak, işgal sırasında birçok yazarlar gizli dergilere katıldılar ve sadece bu çalışma ile yetinen yazarlarda, doğrudan doğruya savaşa katılanlar karşısında bir aşağılık duygusu vardı her zaman: Sanki, edebiyat planında karşı koymak yetmiyormuş, bu sadece bir «edebiyatmış» gibi.
İki edebiyat arasında bir salıntı var sanki: Bu anlayışlardan birine göre, edebiyat, insanlığın durumuna sıkı sıkıya bağlı bir şeydir, böyle olunca da, insanların bütün sorumluluklarını içine alır; ötekine göre, halk arasında söylendiği gibi, edebiyat yapmak, yani konuşmak için konuşmaktır. Böylece edebiyatın ne olduğu pek iyi bilinmediği için, yazarlar arasında bile geçer akça olan bir düşünceye göre, yazar sorumsuzdur. Bu düşünceye göre bir şeyi adlandırmak, ona dokunup geçmektir.
İşte masanın üsünde bir bardak. Bu bir bardaktır, diyorum. Adını söylüyorum size. İlk bakışta bize öyle gelir ki, benim bu adlandırmam bardağın hiç umurunda değildir. Ona verdiğim ad değiştirmez onu, neyse yine odur, benim sesimin soluğu onun durumunda hiçbir değişiklik yapmamıştır. Böylece, konuşmak, nesneleri, dünyayı değiştirmediğine, sözcükleri yan yana getirmek durumları bozmadığına göre, yazar sorumsuzca konuşabilir. Madem, edebiyat sözle bardağı değiştiremiyor, yapacak bir İşi kalıyor: o da, sözcüklerle bardağı kopya etmeye çalışmak, gerçekçi ressamın renkleri kopya ettiği gibi. Bu da ne olacak: bardağın bendeki türlü izlenimlerini anlatmak. Böylece, konuşmak, işin ve gerçeğin kıyısında, gerçeği değiştirmeden yansıtan bir anlamlar dünyası kurmak olmuyor mu? Edebiyat da, tıpkı bilinç gibi bir gölge-olay sayılmış oluyor
Bu görüş kötü bir aldanmaya dayanıyor. Bunun kötülüğünü ortaya koyabiliriz. Ama daha önce, sözle yazının, bir yazarın bilinçli ya da bilinçsiz, açık ya da kapalı amaç ve ereklerini bilmeliyiz. Biz de, ilkin onları inceleyeceğiz.
Düzyazı bir düşünce davranışıdır. Düzyazıda bakış, sözcüğün arasından geçip anlatılan nesneye doğru gider. Sözcük, bir düşünce taşıtıdır sadece. Görevimizi yaptı mı, onu unuturuz.
Her birimiz, Descartes’ın, örneğin, cogito üzerindeki kuramını açıklayabiliriz, bunu yaparken, kullanacağımız sözcük Descartes’ın düşüncesini tam olarak verdikleri halde, Descartes’ın kullanmadığı sözcük olabilir: Kullanacağımız sözcükler düşüncenin hizmetine girmiş sözcük olacaktır.
Denebilir ki, her düşünce değişik, ama eş değerli birçok biçimlerle anlatılabillr. Demek oluyor ki, «konuşma» bir düşünce ya da bir nesneyi gösterir, bir başka deyimle, yüzlerinden örtüyü kaldırır. Konuşma, insanın örtü kaldırma, açığa vurma işidir. Kendim için de, başkaları için de, sözcük, bir nesneyi karanlıktan çıkarır, onu bizim yaşamımıza mal eder. Bardak dediğim zaman, görünüşte bir şey değiştirmiş olmuyorum, doğru. Aslında, bardak dediğim zaman, onu kendim için de, başkası için de karanlıktan çıkarmış oluyorum. Onu belki görmemiştiniz, ya da toplu bir algı içinde bardak kaybolmuştu. Bundan ötürü, ben bardak der demez, bu sözümle, ne kadar küçükten de olsa, dünyanız değişmiş oluyor. O anda sizin için, biraz önce yok olan bir şey var oluyor. Adını söylememle birlikte, bardak, dünyanıza katılıyor ve şimdi onunla bir alışverişe girmiş oluyorsunuz.
Bir tek söz (bir telefon numarası, bir adres ya da bir insan adı) elde etmek için insanlara edilen işkenceleri düşünürseniz, bir şeyi adlandırmanın ne kadar önemli olduğunu, bunu bir şeyi değiştirmek olduğunu görürsünüz.
Önce, bir bilinç, bir kültür, bir insan bilgisi âla- nında bir nesneyi araçsızken araçlı bir duruma getirmektir bü. Hepimiz nice işler yaparız ki, bunlardan sorumlu olmak istemediğimiz için, bilmezlikten geliriz onları, üstünde durmadan yaparız, örtbas ederiz. Ömrümüz, adını vermek istemediğimiz için örtbas ettiğimiz işlerle doludur. Bir şeyin sözünü etmemek, onu düşünmeden, bilincimize mal etmeden, geri dönüp ne yaptığımızı görmeden yapmaktır. Onu yaparız ama, yaptığımızı görmezlikten geliriz.
Bu türlü işlerden birini adlandırmak, onu hemen, yapana mal edip, «işte senin yaptığın bu, ne halin varsa gör!» demektir. Adlanan şey masumluğunu kaybeder. Dil, bir bakıma masumlukları ortadan kaldırır. Dil araçsızlığı kaldırır ve insanı sorumlulukları ile karşı karşıya koyar.
«Zenciler eziliyor» demedikçe, zencilerin ezilmesi bir şey demek değildir. O ana kadar kimse bu durumun farkında değildir, belki zencilerin kendileri bile. Bir tek sözdür buna bir anlam kazandıran.
Komşumun davranışına bir ad koyduğum zaman, ne yaptığını bilir artık, üstelik bunu benim bildiğimi de bilir. Bu yüzden de bana olan davranışı değişir. Başkalarının da bildiğini, ya da bileceğini bilir ve yaptığı iş özenlikten çıkıp nesnel bir anlam kazanır.
Düz söylediği ve her şeyin adını verdiği için, edebiyatın yaptığı, araçsız olmayan, düşünülmeyen, belki de bilinmeyen bir şeyi düşünce ve nesnellik ortamına getirmek demektir.
Konuşurken, bir şeyleri değiştirdiğini bilir insan. Hiçbir şeyi değiştirmeden konuşmak mümkün değildir. Bir şeyi söylemeden konuşursam, o başka. Bir şey söyledim mi, değiştiriyorum ve değiştirdiğimi biliyorum, demektir. Parma Manastırı romanındaki şu çok güzel, çok anlamlı tümceyi bilir misiniz? Sanse- verina ile Fabrica arasında anlatılmaz, belli belirsiz bir duygu vardır. Bundan ötürü, Kont Mosca da büyük kaygılar içindedir, ¡kişini alıp götüren arabaya boyarken, Kont: «Aralarında aşk sözü geçti mi, yandığım gündür» der. Ne demektir bu? Bir şey adlandırıldı mı, oldu bitti demektir. Yalnız adını konması yetiyor.
İşte bunun gibi, yazar istesin istemesin, insanlar arasındaki belli belirsiz ilişkilere, sevgi, düşmanlık; toplumsal ilişkilere, ezme ya da dayanışma gibi adlar veren adamdır. İstesin istemesin, diyorum. Çünkü, yazar, bir şeyin sözünü etmekten kaçınabilir. Ama, susmak da bir sözdür. İnsan bir kez konuşma dünyasına girdi mi, susma da sözcüklerle tanımlanır. Susma bir çeşit sözcük bağıntısıdır ve bir şeyi anlatır. Susmak da bir çeşit konuşmaktır. Dilsizin sustuğu söylenebilir mi?
Bir yazar, dünyanın şu ya da bu durumu üstüne söz etmedi mi, ona sorabiliriz: Niçin şundan söz ettin de, bundan etmedin? Madem bir şeyler değiştirmek için konuşuyorsun – çünkü başka türlü konuşulamaz – niçin şunu değil de bunu değiştirmek istiyorsun? Niçin posta pullarının baskısı değişsin istiyorsun da, Yahudi düşmanı bir memleketteki baskının değişmesini istemiyorsun? Her zaman şu soruya karşılık vermesi gerekir: Değiştirmek istediğin nedir? Niçin o değil de bu?
Onun için yazara sormalıyız: Niçin ve ne üstüne konuşmak istiyorsun?
Ama, bunlardan başka yazar, sözcükleri güzel olacağını umduğu bir düzene sokarak konuşan adamdır. Bunu niçin yapar? Bana kalırsa, bir yazar> Hegel’deki bilinçlerin birbirini bulması anlamında, başkalarıyla buluşmak için yazar.
Bir şeyin estetik sunuluşu çok yanlış anlaşılmıştır bence. Estetikte her zaman bir uzaktan sunma, nesneyi seyirciden uzak tutma, vardır, burası doğru. Boileau: «Sanatın aynasında güzelleşmeyen hiçbir canavar yoktur» der. Bu, demektir ki, sanatçı bir sanat yapıtında bir yarayı, bir çirkinliği ya da bir haksızlığı gösterdiği zaman, seyirciyi, yardım ya da para istemede olduğu gibi, doğrudan doğruya çiğ duyularla etkilemeyi gözetmez. Bundan ötürü, bir nesnenin estetik sunuluşunun, sadece insanı bağlamayan bir sunuş, yalın bir sunuş olduğu sanılmıştır. Bu da, yazarın sorumsuzluğu anlamına doğru bir gidişe yol açmıştır.
Estetik beğeninin ne olduğunu anlamaya çalışırsak, bu sunuşun ne olduğunu da anlayabiliriz belki. Yazar, yazdığının acı, şaşkınlık ya da korku ile ciğerinden çıkan bir haykırış gibi değil, düzenli bir yaratışın verisi olarak bilinmesini ister. Düzenli yaratış ise, iki anlamda özgür bir yaratış demektir; önce şundan ötürü özgürdür ki, bir şey yaratıyoruz demek, tanımlama gereği, o şey yaratılışından bir an önce tam anlamı ile yoktu demektir. Yaratma olan yerde, bir an önceki görüşe kıyasla bir yenilik var demektir. Sonra da, düzenli olma anlamında, yani kendi yasalarını kendi yapan bir iş olarak görünür.
Burada özgürlüğün iki anlamı ortaya çıkıyor: Yasaların etkisi altında değil de, yasaların temsili yoluyla iş görme olanağı ve bağımsızlığı. Bu ikili niteliği dolayısıyla yazar, bir nesneyi bulur ya da yasalara göre yaratırken özgür bir yaratışın adamı olmakla, bağımsız bilinmek ister.
Öte yandan, okuyucu, kitap ya da sanat yapıtı üstünde bir olay yargısı değil, bir değer yargısı yürütür. Âdettir, bir kitap ya da bir tiyatro yapıtı üstünde konuşulurken iş sarpa sardı mı, ev hanımı konuklarına bunun bir beğeni sorunu olduğunu söyler. Bu kitabı sevmiyorum ya da seviyorum demek terbiyesizlik sayılmaz, çünkü karides ya da domates seviyorum ya da sevmiyorum demek gibi bir şeydir bu. Ama, bu kitap güzeldir ya da çirkindir dediniz mi, iş değişir.
Bu kitap güzeldir dediniz mi, bu, onu güzel bulmayanları “suçlu sayıyorum, ya da içinde bulunduğum toplumun bu kitabı güzel bulmasını istiyorum, demektir. İşte, kırıcı olan bu istektir. Bir istek, ne türlü olursa olsun, karşımızdakinin özgürlüğünü önceden kabul etmektir her zaman. Bir insandan ancak elinde olan bir şey istenebilir. Bir insan özgür değilse, ondan bir güzellik yargısı isteyemem: Çünkü, o adam, bu yargıda beğenilerinin kölesi olacaktır. Ben kendim de bu kitap güzeldir sözüyle karşımdakinin onu güzel bulmasını isterken, demin dediğim gibi, kendimi düzenli bir yaratış karşısında, benim özgürlüğüme başvurulmuş durumda görürüm.
Benim özgürlüğüme neden başvuruluyor? Çünkü, benden bu güzeldir diye genel bir yargı isteniyor. Benden istenen kendi tekniğim, tutkularım, alışkanlıklarım alanında duygulanmam değil; birdenbire kendi dışıma çıkmam, genel bir alana girmemdir. Demek ki, özgür sayıldığım için başvuruluyor bana. İşte estetikte, bu bakımdan nesneden bir uzaklaşma, güzelle insan arasında bir ara vardır. Bu demek değildir ki, benden bir haksızlık karşısında öfkelenmem istenmiyor, her şey benim tarafsızlığıma sunuluyor, hayır. Benden istenen, yargımın bağlanması, ama özgürce bağlanmasıdır. Başvurulan benim çiğ duyularım değil, insan yanım, yani özgürlüğüm-dür.
Demek ki, estetik yargı, üç şeyi kabul etmek oluyor: biri karşımdaki özgürlük, yaratıcının özgürlüğü. Öteki karşımdaki nesne ile benim ilişki kurman}, kendi özgürlüğüm. Üçüncüsü de, aynı koşullarda, başkalarının da aynı özgürlüğe sahip olması gerekliliği. Bundan ötürü, estetik ortamda düşünülen bir kitap, bir özgürlüğün bir başka özgürlüğe seslenişi; estetik beğeni de, nesne karşısında özgürlüğün uyanması, bilince varmasıdır.
Edebiyat da, insan özgürlüğünün sürekli bir belirtisi olduğuna göre, bir kara edebiyat vardır demek yanlıştır. İyi ya da kötü edebiyat vardır, o kadar. Edebiyat iyi ise, hiç de kara değildir. Çünkü, gösterdiği şeyler ötesinde, okuyucularını özgür bulundukları ortama çağırır, kendilerine gösterileni değiştirebilecekleri ortama. Bu gösterilen şey, psikolojik ve öznel ayıplarsa kendilerinde; toplumsal haksızlıklarsa dışarıda, dünyadadır. Böylece, yazar kendi özgürlüğünü tanıyacak bir başkasının özgürlüğüne başvuran adamdır. Özgürlük, seyrine bakılan bir şey değil de, gerçekleşen bir şey olduğuna göre, bu başvurma, değiştirilmesi istenilen bir şey dolayısıyla olur.
Yazarla politikacıyı bir an için karşılaştıracak olursak, görürüz ki, politikacı özgürlüğü gerçekleştirmek amacını benimseyebilir, ama onu gerçekleştirmek için zor’dan başka yolu yoktur. Bu zor en aza İndirilebilir ama, ortadan kaldırılamaz. Çünkü onu, en azından getirmek istediği özgürlüğü çiğnemek isteyenlere karşı kullanması gerekir. İşte, o hep konuşulan soruna geldik: Demokrasinin düşmanlarını demokrasi için tutmalı mı? Yazarsa, tersine, öyle bir ortamdadır ki, orada politikacı gibi, özgürlüğü, insan haklarının gerçekleştirilmesini istemekle birlikte, zor kullanmak zorunda değildir. Buna yanaşmaz da.
Sözcüklerin bir zorbalığı yok değildir: o da, yalan söylemek, gizlemek, örtbas etmektir. Ama, orada artık edebiyat ortamında değil, propaganda ya da reklamcılık ortamındayız. Bir yapıtın güzel olmasını istiyorsak, özgürlüğe zor kullanmadan seslenmek istiyoruz demektir.
Böylece, yazarın sorumluluğunu kabaca tanımlayacak bir duruma geldik. Yazar edebiyat ortamındaysa, yani yazıyorsa, özgürlüğün hep tehlikede olduğu bir dünyada, özgürlüğü belirtme ve ona seslenme görevini üstüne almış demektir.
Bu ortama girmeyen bir yazar suçludur. Sade suçlu olmakla kalmaz, çok geçmeden yazar olmaktan da çıkar.
İşgal sırasında görebildiğimiz en meraklı olaylardan biri Drieu La Rochelle’in gittikçe artan şaşkınlığı oldu. Aldanmışların kuşkusuz en içtenlerinden ve belki de en acınacaklarından olan Drieu Ig Rochelle’in bir dergisi vardı. Bu dergide ağzı tıkalı insanlara, kendine karşılık veremeyen, kendine çatarken baskı altında olan insanlara, sürekli olarak, hakaret yağdırıyordu. İşte, bu adam, büsbütün kör olmadığı için, yavaş yavaş şaşırdı, bir Yazıdan ötekine, önce öfkelere, sonra korkulara kapıldı, sonunda dergiyi bıraktı. Çünkü, kendisine karşılık veremeyen insanlarla konuşuyordu, çünkü yazdıklarını yargılama özgürlüğü olmayan insanlara çatıyordu. Sesi, işte bundan ötürü kesildi. İnsan çölde yazmaz, konuşmaz.
Böylece, yazarın istediği bu olduğuna göre, her zaman için insan özgürlüğünden sorumludur, diyebiliriz. Evet ama, burada çok daha somut ve çok daha güç sorunlarla karşılaşıyoruz. Bu durumda, yazarın, merhum M. Benda gibi, papazca köşesine çekilip, kalabalık her zaman haksızdır diye, kalabalığa karışmadan, «ezeli» iyilik, «ezeli» doğruluk, «hak, hakikat», «edebiyat» kavramlarını yansıtması mı gerekecek? Nazilerden, İspanya’dan ezilmiş memleketlerdeki ayaklanmalardan, Yahudi sorunundan, işçi sınıfından, yaklaşan savaştan söz açcrsa, edebiyata ihanet mi etmiş olur?
Yazar sadece «ezeli» değerlerin bekçisi midir? Bu sorulara, hayır demek gerekir. Yazar her şeyden önce, «ezeli» değerlerin bekçisi değildir, çünkü, özgürlük somut bir şeydir.
Bir kitap özgürlüğe sesleniştir, dediğim zaman, soyut bir özgürlüğe, insanın sadece bir çeşit fizik ötesi güç olan bir özgürlüğe sesleniş demek istemiyorum. Böyiesi bir özgürlüğü bilmiyoruz. Ona felsefe kitaplarında rastlıyoruz. Ama, hiç kimsenin, salt «ezeli», renksiz bir özgürlüğü elde tutmak niyetiyle, düepdüz bu niyetle çalıştığı görülmemiştir.
Bir şey uğrunda savaştığımız zaman, o şeyi öyle bir isteyiş vardır ki, onu isterken bir bakıma, özgürlüğü de istemiş oluruz. Sadece bir bölük insanın düşünce düzeyini yükseltmek için, bu adamların ya da başkalarının belli haklarını istemek için savaşabilir insan. Ama, bunu yaparken, insan özgürlüğünü belirtmiş, devam ettirmiş, öne sürmüş oluruz.
Buna karşılık, genel olarak, özgürlük üstüne yazmakla kalırsak, biraz sonra göstereceğim gibi, sadece baskıya, zorbalığa yardım etmiş oiuruz. Çünkü, özgürlük adına bütün toplum ezilebilir.
Özgürlük, günü gününe, bağlı olduğu somut işler içinde, somutça kazanılabilir. Bundan ötürü de, bir yazarın bağlanmasından, sorumluluğundan söz ettiğimiz zaman, soyut bir özgürlük adına bağlanma değildir bu. Yazarın yapıtında ortaya koyduğu özgürlük, somut bir şey isterken kendi kendini isteyen bir somut özgürlüktür. Bizden istediği, belli bir olay dolayısıyla somut bir öfke, belli bir kurumun değişmesine çalışmaktır.
Bu söylediğimin iyi anlaşılması için, bazı tarihsel düşüncelere girmemiz gerekir. Çünkü, aslında, size demin dediğimin dışında, yani edebiyatın özgürlüğü sürdürme olması dışında, yazarın a pıiori bir sorumluluğu vardır. Bu sorumluluk, çağdan çağa değişir. Ya da şöyle diyelim: Sorumluluk derecesinden sorumlu olan yalnız yazar değil, içinde bulunduğu toplumdur da. XVIII. yüzyılda ya da XV. yüzyıldaki bir yazar, XX. yüzyıldaki bir yazar gibi sorumlu değildir. Ortaçağ dediğimiz bir çağda yazar, «ezeli» iyiliği görebilir, daha doğrusu «ezeli» iyiliği gördüğü sanısında olabilirdi.
Niçin? Çünkü, toplum bölükleri arasındaki dayanışma zayıftı. Çünkü, az çok tek başına yaşayan bir küçük azınlık, içine kapalı kalem adamları topluluğu düşünülebilirdi. Çünkü, eserler, seçkinler dışında az okunurdu. Bu seçkinler için de hazır bir ideoloji, Hıristiyan ideolojisi vardı. Çünkü, üstelik, bu ideolojiyi sürdüren değişmez, sapasağlam bir güç, Kilise ya da Krallık vardı. Yönetici sınıflarda ideoloji ne kadar güçlü olursa, her zaman bu sınıflarla bağı olan yazarın sorumluluğu o ölçüde azalır ve yazar, o ölçüde bu ideolojinin bekçisi olmakla kalır. Bu ideoloji kendini hep değişmez bellettiğine göre, yazar da, ister istemez, değişmez değerlerin seyircisi olur.
Demek oluyor ki, yazar, dediğim gibi, bazı çağlarda, baştaki sınıfların ideolojisini ve değerlerini, görünüşte olsun, ayakta tutmakla yetiniyordu. Ama, yazar olarak onları aşıyor, çünkü, bir özgürlüğe sunuyordu onları. Yapıtı insan özgürlüğüne sürekli bir seslenişti. Çünkü, salt bu ideoloji ve değerleri ortaya koymak, onları göz önüne sermek, tartışma konusu yapmak, sadece adlarını söylemekle, farkına varmadan, kendiliğinden; insanları onları aşmaya çağırmış oluyordu. Bir ideolojiden bir nesneymiş gibi söz etmek, onu biraz olsun aşmaktır.
XVIII. yüzyıl gibi bir çağ alalım, örneğin. Bu çağda, bir ideoloji temizlenmesini, bir sınıfın bir başka sınıfın yerine geçtiğini, yalnız eleştirme yoluyla bir ideolojinin kendi kendini yıktığını görüyoruz.
Bu durumda yazar tarihin gidişi yönündedir. İdeolojileri ortaya koyma, eleştirme ve bir özgürlüğe sunma çabası, toplumun içindeki bir sınıf değişmesi dolayısıyla kendiliğinden oluşan bir eleştirme çabasıyla birlikte yürür.
XVIII. yüzyılda, Rousseau, Voltaire gibi yazarların ne türlü sorumluluklar yüklendiklerini bilirsiniz. Yalnız o çağ bir temizleme çağıydı.
XIX. yüzyıl ise, tersine, devrim kargaşalığının sonu, yeni bir ideolojinin, liberalizm ideolojisinin başlangıcı oldu. Bu ideoloji de, herkese tanınan siyasal haklara, çalışma temeline dayanan bir seçkinlere, ilerleme ve para biriktirme kaygılarına bağlanıyordu. Bu çağda, yazar, ortaçağda olduğu gibi, ideolojisi sağlam ve değişmez bir sınıfta uzlaşacak yerde, XVIII. yüzyılda olduğu gibi, yükselen ve eski ezilmişlerin ideolojisini temizleyen bir sınıfla uzlaşacak yerde, yarattığı sınıfla anlaşmazlık halindedir, bu ideolojiye karşıdır. İşçi sınıfı üzerinde etkisi yoktur, ya da onun hiç farkında değildir. Kendini çıkaran, kurulu ve sağlam bir ideolojisi olan sınıfı düşünceleriyle beslemediğinden, soyut değerlerin seyrine dalmak durumuna, yani kısır bir özgürlük çağrısına düşmüştür.
Değiştirme kaygısı olmadan özgürlük istemek, güzel bir yapıt karşısında bir an için kendi özgürlüğünün tadına varmak: İşte bu, sanat için sanat yapmak dediğimiz şeydir. Yararlıya, makinelerin ilerlemesine, sınıfa karşı yaratıcı özgürlüğü istemenin bu türlüsü hem burjuvaziye karşı, hem de burjuvazi çıkarıyla bağlı olmaktır bir çeşit.
Öfkeleri, kendi darlığı, kafasızlığı ve zevksizliğinden yana çeviren bir yazara para vermek burjuvazinin işine gelir; oysa, bu öfke, düpedüz baskıdan doğarsa, kendisi için çok daha belalı olur. Böylece, sanat için sanatı yaratan durum kendi sınıfı ile de uzlaşamadığı için, kimseye yardım edemeyen bir yazarın çaresizliğidir. İşte, yazarın sorumsuzluğu görüşü de bundan doğar. Bu görüşe göre, yazar sadece yaratmakta özgürdür, kimseyi incitmeden yaratmakta değil. Önce de söylediğim gibi, masum edebiyat olmazsa, Saint-Just’ün dediği gibi nasıl masumca devlet yürütülmezse, masumca konuşulmaz da, yazılmaz da. Yazarlar, sanat için sanat tutumunu uzun zaman sürdürmekten suçludurlar.
Bugün, durum iyice değişmiştir. Çünkü, kimse, ne sorumsuzluğa, ne de sanat için sanata inanıyor artık. Örneğin, Alman işgali birçoklarına edebiyatın demokrasiye bağlı olduğunu gösterdi. Özgür insanlar karşısında özgürce yazamıyorsanız, hiçbir şey yazamazsınız. Sözünü ettiğim Drieu La Rochelle örneği gibi, işgale karşı koyan yazarlar örneği de şunu gösterir: Edebiyat demokrasiye öylesine bağlıdır ki, onu koruması gerektikten başka, demokrasiye silahla sarıldığı zaman edebiyatı silahla koruması gerekir.
Görüyorsunuz ki, yazarlık, davranışı belli bir insan toplumunu gerektiriyor. Bu davranış bütün top- lumlarda mümkün değildir: bir baskı toDİumunda edebiyat yoktur. Nazi Almanyası edebiyatının, ya da Faşist İtalya edebiyatının bu kadar kötü olması bir raslantı değildir.
Bir de şu var ki, çağımızda okuyucu alabildiğine artmıştır. Ama, bu artış, göreceğiniz gibi, yüzeydedir. Demin size bir tek dünyadan söz ediyordum. Demek ki, bugün garip bir olay karşısındayız: Ünlerini henüz hak etmemiş, ya da belki hiçbir zaman hak etmeyecek olan yazarların —ki ben de, benim kuşağımdan birçokları da onlar arasındadır— daha şimdiden, örneğin XIX; yüzyılın birinci sınıf yazarlarından daha çok okuyucuları vardır. Baudelaire’i sağken bilen küçük çevreyi düşündükçe insan yabancı dillere çevrilmekten utanıyor bugün. Ama, bu olayın şundan başka anlamı yoktur: Bugün, gazeteler var, radyo var, sinema var. Var ama, bunlar okuyucu çevresini genişletmekle yazarı daha büyük bir sorumluluk durumuna sokuyor; yani yazar daha çok şey bilmek, daha çok şeylerin sözünü etmek zorunda kalıyor.
Bir yandan da yazar, bugün burjuva sınıfından çıkmakta devam ediyor, öyle olmasa da, okuyucusunu burjuva sınıfında buluyor. Burjuva sınıfı sözü, politik havasıyla sizi rahatsız ediyorsa, şöyle diyelim: Yazar, okuyucusunu baştaki toplum katlarında, serbest meslek adamları dediğimiz seçkinler arasında buluyor. Hekimler, avukatlar, noterler, memurlar, öğretmenler karşısında konuşuyor. Ama, bu toplum katları, bugün, ideolojilerinin yıkılışını görüyorlar. Şaşırtıcı bir devrim içindeyiz. XVIII. yüzyılda yazar, yükselen, kendi bozukluklarını, kör inançlarını eleştiren bir sınıfın sözcüsüydü. XIX. yüzyılda yazar, tanımadığı bir işçi sınıfının da, sağlam bir ideolojisi olup, ondan sadece güzellik isteyen bir burjuva sınıfının da dışında buluyordu kendini.
Bugün, yazara başvuranlar, dünyanın bütün yazarlarına öğüt, yardım, ideoloji istemek için mektup yağdıranlar yine burjuvalar, iyi niyetli burjuvalar, aydınlar, serbest meslek adamlarıdır. Bunlar, burjuva ideolojisinin yıkılışı karşısındadırlar, liberalizmin vaktini doldurduğunu, laissez – faire yerine, her yerde plancılığın, bireycilik yerine, devlet elinin geçtiğini biliyorlar; malları mülkleri bakımından eski rahatsızlıkları kalmamış, çoğu da zaten varlıklarının büyük parçasını yitirmişlerdir.
Bu iyi niyetli insanlar yazarlara başvuruyorlar ama, yine de burjuvadır bunlar. Okuyucu onlardır ve yazarı, ister istemez, hâlâ başta olan, ama kendi kendini y;kan bir sınıf için yeniden bir ideoloji kurmak zorunda bırakıyorlar. Öte yandan, yazar, ulusal toplulukların en önemli parçası olan köylülere ve işçilere ulaşamıyor. Aralarındaki ayrılık belki her zamankinden daha da çok bugün. XIX. yüzyılda burjuva sınıfına neden ulaşamıyorsa, işçi ve köylü sınıfına da aynı nedenlerden ulaşamıyor; çünkü, köylülerin ve işçilerin en etkin, en uyanık olanlarının kurulu bir ideolojileri var. İşçi toplumu kapalı bir toplum olarak örgenleşti; bir savaş ideolojisi var: Gerekircilik, materyalizm.
Yazar, görevi gereği, özgürlüğü öne sürdüğü ve istediği sürece, baştaki sınıfı da, başka bir sınıfa da ideoloji sağlayamaz. Sağlasa da hâlâ ezilmiş durumda olan insanların kurtulmasını isteyen bir ideoloji sağlayabilir. Öte yandan da, kurtulmasını istediği insanlara sözünü dinletebilmesinin tek koşulu, bir partiye girmek, propagandacı olarak çalışmak. Sanatının propaganda olmasını kabul etmek, yani edebiyatın ölümünü istemek ve yazar olmaktan vazgeçmektir. Demek oluyor ki, yalnız burjuva sınıfına hitap etmeyi kabul edemez. Ötekilerden söz etmesi, ötekiler için konuşması, ötekilere seslenmesi gerekir. Ama bunu da yapamıyor .Yazar olarak onların kurtuluşunu istemesi gerektiğine göre, sorumludur. Ezen sınıflardan çıkmış, ya da onlara bağlı oiduğu için, kendini suçlu hissediyor duyuyor, buna karşılık, ortadan kalkmakta olan, hâlâ başta bulunan ve ezen bir sınıf olduğunu anlayan sınıfın iyi niyetli insanlardan başka sözünü dinleyen de yoktur. Asıl konuşmak istediği insanlar kendini dinlemiyorlar.
Yazarın bugün nelerden söz etmesi gerektiğini araştırırsak, işler büsbütün sarpa sarar. Kendisi 89 Devrimini yapan sınıftan gelmedir; ona ister istemez bağlıdır. Çünkü, insan, canı istedi mi, burjuvalıktan çıkamaz ve karanlık özgürlük destanının, yani 89’un kaynağındaki ilkeleri yansıtır: Habeas Corpus, tekin esenliği, düşünce özgürlüğü, siyasal özgürlük. Bir yandan da anlamaya başlamıştır ki, bu ilkeler milyonlarca insan için düpedüz bir aldatmacadır. Louisi- ana zencisi için aldatmaca, Meleun fabrikası işçisi için aldatmaca, onlara bu ilkelerden söz etmek aldatmacadır. Habeas Corpus’un siyasal düşünce özgürlüğü, ya da siyasal özgürlük ilkelerinin’bir anlamı olabilmesi için ekonomik ve toplumsal planda daha toptan bir kurtuluş gerektiğini bilir. Onun için, bir yazar düşünce özgürlüğünü savunduğu zaman, ne kadar haklı da olsa, hiçbir zaman içi rahat değildir. Çünkü, savunduğu özgürlük, bir bakıma yalnız kendi özgürlüğüdür. İşi gücü kösele delmek olan bir kadın için düşünce özgürlüğü ne demektir? Demek ki, yazar, bazı demokratik ilkeler adına, birtakım haksızlıkları reddetmekle birlikte, daha derin bir kurtuluş gerektiğini de bilir. Bu daha derin kurtuluş istenilirse, dediğim gibi, komünist partisine girmeden kendilerini dinletemezler. Üstelk, işçi toplumu kurum- larının bir kısmı, işlerin yürümesi için Makyavelciliğl, zorbalığı, uyarcılığı, genel olarak «iyiye varmak için kötüyü kullanabilirsin» öğretisini benimsemişlerdir.
Bu kurumlar işçileri buna götürdüler ama, bu şunun bunun kötülüğünden değil. Çünkü, savaş ve zor kullanma işleri, önünde sonunda, bu ilkelere başvurur. Çünkü, varılması gereken amaç, bütün insanoğlunun kurtuluşudur, bu kurtuluşa da şiirler düzerek, ya da günün birinde, birbirini kucaklayarak varılmayacaktır. Demek, bir kavga, bir savaş var. Savaş zorunluğu, ister istemez, Makyavelciliği öne sürer. Sadece ahlak ahlak diyerek iş görülemeyeceği ortadadır. Ne var ki, zavallı yazar derin çelişme ve uyuşmazlık içindedir. Sözünü ettiğimiz kurumlarla amaç bakımından beraberdir, tümüyle beraber; çünkü o da özgürlüğü istemektedir. Ama, onu yetiştiren, ona kendi ilkelerini öğreten burjuvazi ile de anlaşma halindedir. İlkeler de özgürlük ilkeleridir, iyiye varmak için kayıtsız şartsız bütün kötü yollara karşıdırlar. Yazar, yazdığı sürece, ahlakı öne almak zorundadır. Ahlak değerlerinin her çeşit Makyavelcilik- ten üstün olduğunu söyler. Ne var ki, ezen, aldatan durumuna düşmek istemiyorsa, ahlak değerleri adına bütün ezilenlerin, işçilerin, Yahudilerin, zencilerin, sömürge halkının, yersiz işgallere uğrayan memleketlerin kurtuluşunu istemek zorundadır.
Bu kurtuluşları düpedüz isterse, sözleri söz olmakla kalmayacaksa, işgal altındaki bir memleketin kurtulacağına nasıl inanabilir? Ezilen zencilerin, ya da sömürge halkının kurtulacaklarına nasıl inanabilir? Bunu istediği anda işe atılmak, zora başvurmak ve sonunda, kötülediği Makyavelciliğe düşmek zorundadır. Tersine, bir yandan, ezilenleri kurtarmalı, der, bir yandan da Makyavelciliği kötülemekle yetinirse, o zaman, ya havada konuşmuş olur ki; bu taktirde düpedüz dokunaklı bir ülkücüdür; ya da yaptığı, balığı suda boğmaya benzer bir manevradır. İki durum da kötü olduğu için, yalpalar durur. Çoğu yazarların bugünkü durumu şudur: Kimi zaman Makya- velcilikten iğrenir, onu nerede olursa olsun kötüler, onu bir bakıma haklı gösteren amacı unutur, böylece de, istemeye istemeye, aldatmacalara düşerler. Habeas Corpus adına şu ya da bu işi kötüler ama, görmezler ki, bugün sorun hiç de Habeas Corpus sorunu değil, çok daha karışık, çok daha derin bir sorundur. Kimi zaman da, amacın büyüsüne kapılır ve insanları kurtarmak için her şeyi yapmak gerektiğine inanırlar, o zaman da vicdan azabı çeker, aşağılık duygularına sürüklenir ve amaca götüren yolları yargılamaksızın benimser .O zaman, ahlak değerlerinin yıkılmasına yardım eder, Makyavelciliği daha da köklü olarak haklı çıkarırlar. O zaman, yazar yazar olmaktan, ozansa ozan olmaktan çıkar ve bir propgandacı durumuna düşerler. Ahlak değerlerini yıkmaya hepimiz yardım ettik. Biz yazarlar, hepimiz, Makyavelciliğin baş tacı olmasına yardım ettik. Çünkü, amaç dolayısıyla hepimiz kendimizi küçük görüyoruz; çünkü, biz XVIII. yüzyılın bireyci ahlakı ile toplumsal bir ahlak arasında bocalıyoruz. Çünkü, biz, amaçla amaca götüren yollar crasında bir seçme yapmak zorundayız.
Ya da ne oluyor, susuyor insan. Bugün, birçok memlekette, özellikle Fransa’da, bir susma kumpası var. Amaçlar, ya da amaçlara götüren yollar bakımından yazarlar hep bir vicdan rahatsızlığı içindeler, bu yüzden de hep bir şeyleri söylemeye yanaşmıyorlar. Öyle yazarlar var ki, Sovyet Rusya’dan, yani amaca götüren yollardan korktukları için bazı haksız işgalleri, ya da İngiltere’nin Filistin’de ya da Yunanistan’daki bazı davranışlarını kötülemiyorlar. Buna karşılık, kimi yazarlar da var ki, kapitalizme karşı oldukları ve her şeyden önce amacı düşündükleri için Sovyet Rusya’nın başvurduğu sürgünler ya da işgali altındaki memleketlerde seçimlere verdiği biçim karşısında susuyorlar. Demek, susma var bu işte; anlaşılan, her şeyi birden açığa vuramıyorlar da ondan. Savaş konusunda susma var. Kimi yazarlara göre, Amerika savaş hazırlıyor. Ama, Habeasy Corpus adına önleyici bir savaş pek hoşlarına gideceği için bu hazırlığı susmakla geçiştiriyorlar. Kimi yazarlar Rusya’nın savaş hazırladığı kanısındalar, ama, savaş ne de olsa devrimi hazırlayabilir diye, susuyor onlar da. Öyle oluyor ki, bu iki memleket, savaş hazırlıyorlar mı, hazırlamıyorlar mı bilmem ama, savaşı rahat rahat hazırlayabilirler, kimse de kalkıp, bunu yapmanın doğru olmadığını uluorta söyleyemez.
Böylece, yazar nasıl kullanacağını bilmediği bir sorumluluk içinde ve belki de bugüne kadar, insanları düşündüren sorunların en yalınları karşısında, bu durumda bulunuyor. Hemen söyleyelim ki, yazarı fazla ilginç göstermek niyetinde değilim, onun durumu bütün insanların durumundan farksızdır. Ne var ki, o, konuşma yolunu seçtiği için bütün bunları konuşmak zorundadır. Peki, ama ne diyecek?
Burada da, öyle sanıyorum ki, biçimci de olsa, hayli açık bir davranış var. Özgürlük adına yazarın haksızlığa, yani nereden gelirse gelsin, kötüye karşı koyması, zorbalıkla savaşması gerektiği su götürmez. Her türlü zorbalığı kötülemek zorundadır, ister dostları zorbalık etsin, ister düşmanları; isterse bu zorbalık, XVIII. yüzyıl ilkelerini, bir çeşit demokrasiyi korumak için olsun. Ama, bunu yaptı mı, işçi sınıfının zorbalıklarını, Sovyet Rusya’nın zorbalıklarını kötüleyecek. Çünkü, amacını unutup, yollar üzerinde duran bir davranışa varacaktır. Zorbalığı ne adına kötülüyoruz, onu bilmemiz gerek. Bilmemiz gerek ki, biz bir zorbalık dünyasında yaşıyoruz, zorbalık onu kullananların bulduğu bir şey değildir, her şeyde zorbalık var. Ama, bu durumda, önce yazarın kendi için bir zorbalık kuramı araması, birçok zorbalık çeşitleri olduğunu anlaması, zorbalığa karşı zorbalık olduğunu anlaması gerek.
Rusya’nın işgal ettiği bazı memleketlerde bir milyon insan sürülmüş olabilir. Peki. Diyorlar ki bana, buna karşı sesimizi var gücümüzle yükseltmeliyiz. Yine diyorlar ki bana, Alabama’da bir zencinin linç edilmesi pek acıklı bir şeydir, ama bir tek zenci linç edilsin; burada bir kişi, orada bir milyon. Şunu söyleyeyim önce: Bir davranışımız salt ahlakçı bir davranışsa, bir ile bir milyon arasında hiçbir ayrılık gözetemeyiz, ama, bu davranış biraz biçimcı geliyor bana.
Başka türlü düşünelim: Bir duruma göre, bu sürgün olduysa, son derece kötü bir şeydir, ama, amaca varmak için bir yoldur. Bu, onu kötü olmaktan çıkarır demiyorum, ama onu bu ışık altında görmemiz gerek. Buna karşılık, zencinin linç edilmesi, kendi içinde süregelen bir durumun sonucudur, şu ya da bu amaca götüren bir yol değildir, düpedüz bir zorbalıktır. On milyon zencinin içinde bulunduğu bir durumun belirtisidir. Onlardan önceki on milyon
zenci de bu durumdaydılar, bundan sonra gelecek on milyon zencinin durumu da belki bu olacaktır. Yani, burada da baskı düzeni içinde bulunuyoruz. Her iki durumda, baskı hep aynı nedenlere dayanıyor.
Burada, bir görüşü başka bir görüşe karşı savunmak istemiyorum. Demek istiyorum ki, bir yazar zorbalığı a priori kötülememelidir. Onu, çerçevesi içinde, bir yol diye bakarak kötülemeli ve hele, şunu anlamalıdır ki, çalışılacak şey, zorbalığı toptan ve soyut olarak kötülemek değil, her durumda gerekli zorbalığın en azını kurmaktır. Çünkü, bugün zora başvurmadan hiçbir şey yapılamaz, çünkü, bugün her şey zorbacadır. Demek ki, sorun her zorbalığı kötülemek değil, yararsız zorbalığı kötülemektir. Başka bir deyimle burada sorun, yazarın kendi için çözeceği ve başkalarına anlatmaya çalışacağı sorun, amaçlarla yolların ilişkisi sorunudur. Ana sorunlardan biri budur ve biz yazarlar, sorumluluğumuz gereği, bunu çözmeye çalışmalıyız.
Diyecek olursanız ki, «Ben zorbalığı kayıtsız şartsız değil, bir amaca yönelmediği ve bu amaca varmak için gerekli zorbalığın en azı olmadığı zaman kötüleyeceğim», bu, sizi, yazar olarak, ister istemez, amaç sorununu ortaya koymaya sürükler.
Bir yazarın, bir kuramı, bir davranışı, bir işi düpedüz olmaz diye kötülemesi düşünülemez. Bu kötüleme bir şey adına olmak zorundadır. Onun için bugün kurtuluş ve özgürlük sorununu yeniden düşünmemiz gerekir. Anlamalıyız ki, Habeas Corpus bugün bir aldatmacadır diyorsak, daha derin bir özgürlük adına diyoruz; işte o özgürlüğü arılamaya, ona varmaya, onu gerçekleştirmeye çalışmalıyız.
Gerçekleşmesi gereken yeni bir özgürlük var. Demek, böyle bir özgürlüğü düşüneceğiz. Makyavel- ciliği kötülememiz gerekiyorsa, bunu milyonlarca insanın yoksun olduğu bir özgürlük adına yapandayız; Makyavelciliğe sığmayan ve bizim tanımlamamız gereken bir amaç adına kötülemeliyiz. Ya da şöyle diyelim: Bence bugünün bir yazarı vicdan rahatlığı duyamaz, eğer olumlu ve somut özgürlüğe götürecek sosyalizmi tanımlamamışsa, kendisi de bu yolda değilse ve bu yolu somut olarak, kendisi için de belirtmemişse.
Yazarın sorumluluğu pek açıktır bugün:
— Özgürlüğün, kurtuluşun olumlu bir kuramını yapmak,
— Zorbalığı, ezilen sınıfların insanları cçısından kötüleyecek bir duruma geçmek,
— Amaçlarla yollar arasındaki ilişkiyi belirlemek,
— Bir düzeni gerçekleştirmek ve ayakta tutmak için kullanılan zorbalığın her türlüsüne hemen kendi adına karşı koymak. Bu karşı koyma hiçbir şeyi durdurmaz ya, öyle de olsa.
— Her zaman, hiç ara vermeden, yılmadan, amaçla yollar sorunu üzerinde, ahlakla politikanın ilişkileri üzerinde düşünmek. İşte, çağımızın ve biz yazarların sorunu. İşte, yazarın her zamanki değil, bugünkü sorumluluğu. Yazar, genel olarak, iyi budur, kötü şudur diyecek olursa, sorumluluğunu unutmuş olur. Çünkü, ondan istenen bu değildir. Genel olarak, iyinin ne olduğunu herkes bilir. Ondan istenen, iyi niyetli insanları bu sorunlar üzerinde düşündürmektir. Etkin olup olmaması ayrı bir sorundur. Hem zaten benden istenilen de bundan söz etmek değil. Herhalde şurası su götürmez ki, dünya düzeninde yerlerini hiç alamayacak durumda olan ya da şimdilik alamayacak olan memleketlerden Avrupalı bir yazar, düşüncelerini, bu düşünceler ne olursa olsun, tek başına ne dünya yığınlarına, ne de bugünün tarihinde özel bir önemi olan memleketlerin yığınlarına ulaştırmayı umabilir. Onun için yazar, bir çeşit bayrak koşusuna girecek, yani amacı yalnız kendi memleketinin okurlarını değil, yabancı yazarları da etkilemek olacak; yabancı yazarlar onun, o da yabancı yazarların düşüncelerini, direnişlerini, tanıtımlarını yığınlara iletecek. İşte bunun için UNESCO gibi bir kurum gereklidir. Yazar, bütün bu dediklerimi yapmaya çalıştıktan sonra, boşuna uğraşmış olabilir. Biz yazarların önlememiz gereken şey, sorumluluğumuzun suçluluğa çevrilmesi ve elli yıl sonra bize şunun söylenmesidir: Bu adamlar dünyanın en büyük felaketinin geldiğini gördüler ve sustular.
JEAN-PAUL SARTRE
DENEMELER (CAĞIMIZIN GERÇEKLERİ)
Türkçesi: Sabahattin EYUBOGLU, Vedat GÜNYOL
Say Yayınları