Fransız filozofu figürü, Bergson, Sartre, Deleuze ya da Foucault örneklerinde olduğu gibi, çağımızın entelektüel tablosunda kuşkusuz önemli bir yer tutar. Aşırılıkları, tuhaflıkları, ders verme biçimi, giyimi kuşamı kimilerince fetişleştirilse de, Fransız filozofunun geçtiğimiz yüzyıldaki yetişme şekli, çalışma pratikleri ve genel olarak ait olduğu toplumsal alan pek bilinmez. Bir yandan ilahlaştırılırken, bir yandan da yoğun eleştiriler alan bu figürün gerçek anlamda bir sosyolojisi bugüne kadar yapılmamıştı. Jean-Louis Fabianinin eseri işte bu büyük boşluğu dolduruyor: Fransa’da 1880’den beri felsefenin bu denli önem kazanmasını sağlayan etkenler neler olabilir? Felsefe öğrenimi ile politik bağlam arasındaki ilişkiler nasıl kurulmuştur? Akademi, kamuoyu ve yayın dünyasında farklı roller oynayan felsefecinin önündeki eylem alanı nasıl şekillenir? Kavramların içinde şekillendiği alanın pekâlâ toplumsal bir alan olduğunu gösteren Fabiani, çağımızın büyük düşünürlerini birer sosyolojik aktör olarak okurken, düşüncelerinin doğup geliştiği kültürel bağlamın kodlarını da bizler için anlaşılır kılıyor. Hem bir Fransız felsefesi tarihi, hem de kültürel bir Fransa tarihi olarak okunabilecek bu eser, pek bilinmeyen yönleriyle Fransız düşüncesinin son derece ilginç bir haritasını çıkartıyor.
Fransız düşüncesinin haritası – Yücel Kayıran
(22.06.2013 http://kitap.radikal.com.tr/)
Fransız düşüncesi, özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında etkileyici bir farklılık gösterir. Sadece niteliksel bir durum değildir söz konusu olan, benzeri bir başka ülkede görülmeyen niceliksel bir çeşitlilik. Henri Bergson, Jean-Paul Sartre, Claude Levi-Strauss, Louis Althusser, Georges Politzer, Albert Camus, Michel Foucault, Jean Baudrillard, Alain Bodiou, Felix Guattari, Gilles Deleuze, Henri Lefebvre, Emmanuel Levinas, Alexandre Kojève, Mayrice Merleau-Ponty, André Gorz, Georges Bataille, Gaston Bachelard, Jacques Rancière, Edgar Morin, Etienne Balibar, Gabriel Marcel, Roland Berthes, Jacques Lacan ve Paul Ric?ur Türkiye?de tanınan belli başlı Fransız düşünürleri. Bu düşünürler, Üçüncü Cumhuriyet döneminin filozofları olarak görülür.
Jean-Louis Fabiani?nin Fransız Filozofu Kimdir?: Kavramların Toplumsal Yaşamı (188o-1980), bu dönemi konu edinmekte. Üçüncü Cumhuriyet, 1870?ten 1940?da Fransa?nın Almanlar tarafından işgaline kadar süren dönemi oluşturuyor. Ücretsiz ve zorunlu eğitim, basın özgürlüğü, dernek kuma ve toplantı yapma özgürlüğü ve laiklik gibi özgürlükçü temel yasaların çıkarılması, bu dönemin ayırıcı özelliği olarak kabul edilir.
Burada söz konusu olan ayırıcı durum, bütün bu çeşitliliğiyle birlikte felsefenin Fransız toplumunda etkin hale gelmesidir. Düşüncenin çeşitliliği başka ülkelerde de söz konusu olabilir. Ama bu ülkelerde, felsefe, toplum üzerinde etkin değil, tam tersine, bizde de olduğu gibi, kendi akademik alanının sınırları içindedir. Dolayısıyla burada iki temel ayırıcı özellik söz konusu: Fransa?da ne oldu da bu felsefi bir çeşitlilik ortaya çıktı? Felsefenin, bütün çeşitliliğiyle birlikte, entelektüel etkinlik iktidarını nasıl ele geçirdi? Örneğin varoluşçuluk gibi bir felsefi ?izm, bir dönem moda/etkin olabilir? Fransa?da söz konusu olan bu da değil, bütün çeşitliliğiyle birlikte etkin.
19. yüzyıl Fransız kültürel ve entelektüel hayatının üçlü bir saç ayağını şair, yazar (romancı/gazeteci), ressam oluşturuyordu. 19. yüzyıl Fransa?sının kültürel hayatında filozofun etkin bir gücünden söz etmek pek mümkün değildir. 20. yüzyıla gelindiğinde, entelektüel iktidar, bu üçlüden filozofa geçer. Fabiani, Fransız Filozofu Kimdir??de, irdelediği temel konulardan biri, bu dönüşümün nasıl gerçekleştiğidir. Ülkenin entelektüel ortamına hâkim olması bakımından, 20. yüzyılda artık şair-yazar-ressam üçlüsünden söz etmek pek mümkün değildir. Her biri kendi disiplininin sınırları içine çekilmiştir. 19. yüzyılda şairler, felsefeyi şiir üzerinden düşünürken, 20. yüzyılda, filozoflar şiir de içinde olmak üzere, diğer disiplinlerin sınırlarını belirlemeye yönelik olarak yargı verir hale gelir.
İdeolog yazar
Fabiani, filozofun, Fransız toplumundaki entelektüel etkinliğinin, Üçüncü Cumhuriyetin ilk yarısında, yani 19. yüzyılın sonunda, temel işlevi, siyasal iktidarın ideolojik zihniyetinin devamlılığını ve egemenliğini sağlamak olan ?ideolog yazar?la mücadelesinden doğduğuna dikkat çekiyor. Bizde ise hâlâ tam tersi bir durum söz konusu; felsefe eğitimi almış kişiler bile, bir gazetede köşe edindiğinde, siyasal iktidarın ideolojik zihniyetinin devamlılığına hizmet eden ?ideolog yazar? haline gelmekte. İdeolog yazarın kıvrak özelliği, siyasal iktidarın manevra ve hatalarına göre, ani görüş değişikliği yapabilmesinde ortaya çıkar. Felsefeyi, Fransa?da, toplumsal bir güç haline getiren ise, ani görüş değişiklinde ortaya çıkan yalpalamayı önlemesi olmuş.
Fabiani?ye göre, Fransa?da, felsefenin, toplum üzerinde etkin ve ayırıcı olması, felsefe eğitimine verilen önemin sonucunda oluşmuştur. Diğer disiplinin öğretmenleri öğrencilerle arkadaş olurken, felsefe öğretmeni, mesafe yaratmaya çalışır ve ağırbaşlı olmak gibi bir tarz yaratarak kendilerine ?siz? demeye zorlar. Üniversitedeki felsefe dünyası, lise felsefe dersi çevresinde örgütlenmiştir.
Filozof ile felsefe eğitiminin birlikte vücuda gelmesi, sadece Fransızlara özgü değil. Antik Yunan felsefesinde de, felsefe ile filozof, felsefe dersinde meydana gelir. Felsefe dersi, felsefi devamlılık demektir. Felsefi devamlılık ise, filozofların, felsefenin kendilerinden sonra da devam etmesi için, yeni nesillere felsefenin ne olduğunun öğretilmesi demektir. Felsefenin antik Yunanlılarla başlamasının asıl nedenini de, bence, bu felsefi-devamlık fikrinde aramak gerekir. Sokrates de, Platon da, Aristoteles de öğretmen-filozoflardı. Herakleitos, Spinoza, Nietzsche, Marx öğretmen değillerdi. Modern zamanlarda, filozofun tekrar felsefe öğretmenliğine yönelmesi Kant?la başlar. Kant, felsefe profesörü olan ilk filozof. Kant?ın yaygın figürü, filozofu üniversiteye giderken imgelerken, Hegel?in yaygın figürü, filozofu anfide kalabalık bir öğrenci topluluğuna kürsüdeki notlarını okurken imgeler. Fransız filozofu ise, ?hoca? imgesinden çok daha fazlasını dile getirir. Bu figür, filozofu tartışma durumu içinde gösterir. Ama filozof tartışmaz, tartışma durumu yaratır. Denilebilir ki Fransız filozofunun öğretmenliği eylemlilik halindedir. Bu figürü, Althusser?de de, Foucault?da da görebiliriz. Sartre figürü, bu eylemlilik halinin, arkhe-tipdir. Sartre, sadece Fransız felsefesinde değil, bütün 20. yüzyıl düşüncesinde, ayırıcı bir filozof portresi oluşturur. Sartre portresi, temelde, filozof ile devrimci figürünün, yani teori ile pratiğin sentezinden başka bir şey değildir. Fabiani, Sartre?ın oluşturduğu portrede, Fransa?nın kültürel çatışmalarından gelen başka unsurlara da dikkat çekiyor. Ona göre, Sartre, felsefe, gazetecilik ve edebiyatın iç içe geçmişliğini temsil etmektdir.
20. yüzyıl Fransız felsefesinin iki temel özelliğinden söz edilebilir. Fransız filozofları, varlığa veya bilgiye odaklandıklarında bile, daima toplumu nesne edinmiş gibi görünürler. Sosyolojinin doğduğu ülkede, kenara itilmesi denilebilir mi buna? Ama aynı zamanda, akılcılıkla ıralıdırlar. Descartes?ın devre dışı bırakılamaması denilebilir mi buna?
Fabiani?nin, felsefeye nefretin simgesi olarak görülen Pierre Bourdie?nün öğrencisi olduğunu belirtelim. Fransız Filozofu Kimdir?, bir felsefe kitabı değil, bir sosyoloji kitabı. Fabiani, bir felsefe sosyolojisi geliştiriyor, Fransız filozoflarının etkinliği özelinde bir felsefe sosyolojisi. Ona göre, felsefe, filozofların ileri sürdüğü gibi, sadece bir kavram inşa süreci değil, aynı zamanda bir sosyal pratikler bütünüdür. Kaldı ki ?kavramların da sosyal bir hayatı vardır.? Felsefenin gerçek nesneleri, derslikler, dost çevreleri, ders kitapları, filozofların kendi aralarında oynadıkları oyunları, birbirine indirdikleri darbelerdir. İşte, Fabiani, felsefeyi, bu sosyal pratikler bütünü içinde irdelemektedir. Bu kitaba, sosyolojinin, kendisini devre dışı bırakanın dinamiklerini analiz etme çalışması da diyebiliriz.
Kitabın Künyesi
Fransız Filozofu Kimdir?
(Kavramların Tolumsal Yaşamı 1880 – 1980)
Orjinal isim: Qu’est-Ce Qu’un Philosophe Français? La Vie Sociale des Concepts 1880 – 1980
Jean – Louis Fabiani
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları / Kavramlar ve Pratikler Dizisi
Çeviren: Alev Er
2013,
158 sayfa