‘Kardeş Payı’, Orhan Kemal?in ilk ödüllü kitabı. Yazarın, 1958 yılında ‘Sait Faik Hikâye Ödülü’ kazandığı bu eser, her yeni günde hayatta kalma, karınlarını doyurma mücadelesi veren işçilerin hikâyesini anlatıyor. Yaşamda tutunabilmek için her türlü çareyi deneyen, ağzı bozuk, kimi zaman arkadaşlarını kırmaktan bile çekinmeyen, şarapla avunmaya alışan küçük insanların hikâyesi.
“Kardeş Payı”ndaki Siverekli hamal, ilk bakışta pek akıllı görünmeyen, kaygısız bir taşra delikanlısıdır. Aslında müteahhidin başlangıçta onun takımına söz verdiği işin, çavuşun rüşvet karşılığı takıma ihanet etmesiyle dışarıdan gelen hamallara verilmesi yüzünden kahraman, duruma el koyuyor. Siverekli hamal, tepkisini fabrika patronunun yüzüne karşı gösteriyor. Çavuşu cezalandırıyor; öteki hamalların kimsenin aracılığı olmadan çalışmalarını ve kazandıkları parayı paylaşmalarını öneriyor.
Etkileyici portreler çizerken Orhan Kemal, konuşmaların ayrıntılarını çok sıkı bir seçmeden geçirerek onlara inandırıcı bir canlılık kazandırmış ve psikolojik açıdan çok doğru kişiler yaratmıştır. Yazar bu kişileri, yaşamın içinde ve toplumsal ‘çelişkilerin ortasında, belli toplumsal eğilimlerin temsilcileri olarak görmüş ve seçmiştir. “Kardeş Payı”ndaki Siverekli, yeni tür kahramanlardır; yazar, bunları toplumsal bilincin ve toplumsal etkinliklerin uyandığı bir dönemde ortaya çıkan insanlar olarak gösterir. Orhan Kemal kahramanlarının iç dünyalarına girerek çok sönük (hiçbir özelliği olmayan) dış görünüşlerin ardında korkusuzluk, çalışma sevgisi, arkadaşlık duygusu ve doğuştan akıllılık gibi çok büyük yeteneklerin bulunduğunu göstermiş ve emekçi insanların toplumsal bakımdan bilinçlenmesine yardım eden ve ahlaksal nitelikleriyle insanı kendine çeken bir ideal yaratmıştır.
Orhan Kemal’in edebiyata ilk başladığı sıralarda kentteki işçilere ve küçük insanlara dönük olan yapıtlarında genellikle kendi dünyasını oluşturan koşulların kurbanı olan, edilgen bir kahraman tipi egemendir.
Orhan Kemal kendi yaşam deneylerinden yararlanmadan yazmak ilkesine bağlı kalarak 30-40’lı yıllarda işçilerin yaşamını anlatmıştır. Orhan Kemal’in yaşamında bu yılların oluşturduğu dilim, Mehmet Raşit Öğütçü adıyla, bazı kesintilerle, Adana’da geçmiştir. Adana yöresinin özelliklerinden biri de burada hem köy, hem de sanayi yaşamının çok yoğunlaşmış olmasıdır. Dokuma fabrikasında çalışan ve ilerde yazar olacak olan Mehmet Raşit, fabrika işçilerinin yaşamını bütün yönleriyle inceleme olanağını bulmuştur. “Kardeş Payı” öyküsü de bu dönemin eserlerinden biridir.
Kardeş Payı- Oyunu hakkında bilgi
Orhan Kemal, “Kardeş Payı” öyküsünü, 1968?in Eylülünde oyunlaştırır. Yazarın ömrü, uyarlamasını sahnede izlemeye yetmez. Yazarın, aynı adlı öyküsünden sahneye uyarladığı Kardeş Payı, ölümünden sonra; ilk kes 1.9.1970 tarihinde Ankara?da, Mithat Paşa Tiyatrosu’nda Ekmel Hürol’un yönetmenliğinde sahneye konulmuştur. Oyun daha sonra, 1976’da, İstanbul Şehir Tiyatroları’nca gösterime sunulmuştur.(Bkz. Ölümünün 12.Yılında Tiyatro Yazarı Olarak Orhan Kemal ve İlk Dönem Oyunları, Tahir Özçelik/ Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, Metin And, “Oynanmış Oyunlar Dizini” bölümü.)
Prof. Metin And, Kardeş Payı’nı kısaca şöyle tanıtır: “(…) Orhan Kemal, ölümünden sonra oynanan Kardeş Payı’nda, Anadolu’dan İstanbul’a iş aramaya gelen Gurbet Kuşları?nın çilelerini gösteriyor. Daha önce İstanbul’a gelip yerleşmiş Gafur Ağa ile onun adamı Topal?ın tuzağına düştüklerini, bu iş ağalarının elinde nasıl sömürüldüklerini, bu ikisinin işlettiği amele koğuşunun çevresi tanıtılırken, işçileri bilinçlendiren tütün işçisi ve bekâr çamaşırı yıkayan yürekli Hacer?in aşkıyla birlikte verilmektedir.(…)” (Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, s.589.)
Orhan Kemal’in Yaşam Öyküsü
Edebiyatımızda toplumsal gerçeklikler ve yoksul insan hayatlarından söz ediyorsak eğer, Orhan Kemal’e ayrı bir sayfa açmak zorundayız. Çünkü Orhan Kemal, gerek ilk romanlarında sözünü ettiği çocukluk ve gençlik anılarını, gerek Çukurova’yı anlattığı ikinci dönem romanlarını ve gerekse de İstanbul’un kenar mahallelerinde geçen son romanlarını hep aynı kesimden insanlara, hep maddi hayatın ezdiği dar gelirli ve yoksul insanların ayakta kalma savaşlarına, umutlarına, sessiz bir öfkeyle katlandıkları kaderlerine ayırmıştır. Edebi açından başarılı bulunamayacak romanlarında bile alt sınıfların temsili eksiksizdir.
“Gerçek olan öğrenmektir. Nereden, nasıl öğrenirsen öğren. Nereden, nasıl öğrendiğin, diploman, hatta neler bildiğin de önemli değil. Ne yaptığın önemlidir.” (Arkadaş Islıkları’ndan)
Kendilerine toplumcu gerçekçiliği yakıştıran kuşağın en etkili isimlerindendi Orhan Kemal. 1950’li yılların Türkiye’sinde yoksulluk ve zenginliğin ifade ettiği anlam ve karşıtlıkları kimi zaman mekanda, kimi zaman tarlalarda, bazen fabrikalarda, hapishanelerde, Yeşilçam kapılarında ve yüksek tahsil etrafında, bireysel dramların ardındaki ekonomik, siyasal ve toplumsal dönüşümleri ihmal etmeden ve fukaralık edebiyatına kaçmadan kolaylıkla özetleyiverir Orhan Kemal. Maddi sorunlardan söz edilmesi doğrudan açlıktan, sefaletten dem vurulması demek değildir, sosyal dengesizlik ve onun yarattığı acılar, karakterlerin bireysel kaderleri ve tutkularında çıkar ortaya. Kurtulmayı düşledikleri bu hayatın sıkıntıları içinde bile bütün insani özellikleriyle yaşar onun romanlarındaki kahramanlar ve o dönem romanlarındaki sterotiplerle hiç benzemezler. Asıl adı Mehmet Raşit Öğütçü olan Orhan Kemal, 15 Eylül 1914?te Adana?nın Ceyhan ilçesinde doğdu. Babası, 1920-1923 döneminde birinci B.M.M.?de milletvekilliği, 3 Mayıs 1920?de Vekiller Heyeti?nde Adliye Bakanlığı yapan ve 26 Eylül 1930?da Adana?da Ahali Cumhuriyet Fırkası?nı kuran Abdülkadir Kemali Bey?dir. Orhan Kemal’in o günlere ait izlenimleri Baba Evi?nde söyle yer alır: “Ama ben babamı asıl “fırka” mücadelelerinde tanıdım. Yine böyle günlerdi. Nutuk söyleyenleri niçin alkışladıklarını çok defa bilmeyen sokaklar dolusu insanın kinle, küfür şimşekleriyle yüklü kalabalığı. Kalabalık, kalabalık, hep kalabalık. Aynı parkelere basan iskarpinli, çarıklı veya yalınayakların mahşeri hatırlatan, insanı coşturan müthiş kalabalığı.
Dar bir sokakta, karşılıklı iki konak hatırlıyorum. Becerikli ilkokul öğrencilerinin yaptıkları mukavva konakları hatırlatan bu cumbalı, kafesli, çıkıntılı, tahta saçakları dantela gibi işlemeli konaklardan birisi bizim. Burası aynı zamanda babamın “Fırka” binasıydı. Alt kat ağır, beyaz taşlarla döşeliydi. Ben bu alt kattan çok korkardım.”
Partisinin kapatılması üzerine 1931?de Suriye’ye kaçan babasının yanına ailece gidince, orta son sınıftaki öğrenimini yarım bıraktı. Ailece Beyrut’tadırlar: “Beyrut’ta Fıstıklı tarafında oturuyorduk. Lübnan teb’ası olmadığımız için, babama avukatlık yaptırmıyorlardı. Babam da annemin bileziklerini bozdurdu, on altın lira sermayeyle, Burç Meydanına çıkan aralıklardan birisinde, yüksek bir apartmanın altında, küçük bir lokanta açtı. Babam lokantaya pek uğramazdı. Yemekleri Süreyya adında bir Türk mültecisi pişirir, Niyazi’yle ben de lokantanın garsonluğuyla bulaşıkçılığını yapardık. On yedi yaşındaydım ve hayatımın bu tarzından çok memnundum. Memleket, futbol, Cin Memet ve ötekiler silinmişti. Ortalık yeni yeni ağarmaya başlarken, Niyazi’yle birlikte evden çıkardık. O saatte Beyrut’un yeşil tramvayları bile seyrek işlerdi. Yalnız işçiler, o, dünyanın her tarafında, herkesten az uyuyan, kadınlı erkekli çoluklu çocuklu kalabalık, onlar kümeler halinde ve yollarda olurlardı. Aralarına katılırdık… Tıpkı onlar gibi, ceketlerimiz omuzlarımızda, onların bastıkları parkelere basmak gururu içinde, iş-güç sahibi insanlardık.?Daha sonra burada bir basımevine işçi olarak girdi: ?Vazifem, kağıt kesme makinesinde kol çevirmekti. Vişne çürüğü fesini daima sol kaşına doğru yıkan ustamsa, zayıf, uzun boylu, dehşetli şakacıydı. Herkese takılır, sık sık kahkahalar atardı. (…) Herkesten evvel işbaşı yapıyor, makinenin bir kenarına ilişiyor, evden getirdiğim esmer somunumu birkaç zeytinle yiyordum. Çok geçmeden öteki işçilerle mürettipler de geliyorlardı ve derhal iş başlıyordu.? Bir yıl kadar Suriye ve Lübnan?da kaldı. 1932?de Türkiye?ye dönünce, Adana?da çırçır fabrikalarında işçilik, dokumacılık, katiplik, ambar memurluğu yaptı. 5 Mayıs 1937?de evlendi. Nisan 1938?de kızı Yıldız doğdu. Aynı günlerde Niğde?de askerlik görevine başladı. Burada, ?yabancı rejimler lehine propaganda ve isyana muharrik? suçundan yargılanarak, 27 Ocak 1939?da beş yıla hüküm giydi Kayseri, Adana ve Bursa cezaevlerinde yattı. 1940 yılı kışında Bursa Cezaevi?nde Nazım Hikmet?le tanıştı. O tanışma anını anılarında şöyle dile getirir, Orhan Kemal: ?Müdürün oda kapısında çevik bir gıcırtı, kapı açıldı. Nefesimi kesmiş, gözlerimi kısmışım..Bir heykel sükunu içinde, azametli bir mermer heykel bekliyorum… Bir an yüzyüze geliyoruz, sonra gözgöze..Mavi mavi gülüyordu. Bu gülüş muhakkak ki bir çocuğu hatırlatıyor..Temiz, taze, sıhhatli ve dost! Bir lahza şaşkın, bekledi. Galiba ne yapması lazım geldiğini ölçtü, yahut tanış bir yüz arandı..Sonra gözüne Necati ilişti herhalde, ona doğru yürümeğe hazırlanırken, Necati ona koştu ve beni tanıttı.El sıkıştık. Ayaklarının topuklarını, hazır oldaki bir er gibi birleştirerek, kendisini teşrifata zorladığı aşikar bir tarzda ciddileşmeye çalışarak: -Ben Nazım Hikmet! Dedi.?
Bu tanışma, onun sanat yaşamının belirginleşmesinde bir dönüm noktası oldu: ?Benimle inceden inceye uğraşıyordu. O kadar ki, ?yarı aydın?lığımdan, yahut ?küçük burjuva?lığımdan gelen ?vıdıvıdıcı? tabiatımla, birtakım huy ve telakkilerime varana kadar her şeyimle..?26 Eylül 1943?te tahliye olunca Adana?ya döndü. Karataş?ta toprak taşıma işinde bir ay amelelik yaptı. 14 Nisan 1944?te Devlet Demiryolları?nda ?muvakkat hamal? olarak çalıştı. Aynı yılın haziranın da Güzel İzmir Nakliyat Ambarı?nda iş buldu. Bir sure sonra bu işden de çıkarıldı. 13 Temmuz 1944?te oğlu Nazım doğdu.
1945 yılı yazında Kilis?e giderek, kalan 35 günlük askerlik görevini tamamladı. Çorum?a sürgüne gönderildi. Babasının, dönemin başbakanı Recep Peker?e telgraf çekmesi üzerine, 26 Ekim 1946?da bırakıldı. Adana?ya dönünce sebze nakliyeciliği, Verem Savaş Derneği?nde katiplik yaptı. Bir süre sonra işsiz kaldı. Aralık 1949`da 3. çocuğu Kemali doğdu. 17 Nisan 1950?de ailece İstanbul?a yerleşti. Bu göç serüvenini kendisi şöyle anlatmaktadır: ??Adeta itiliyordum İstanbul?a?Yazı işlerine baktığım, bu sayede kıt kanaat geçinmeye çalıştığım çeşitli derneklerdeki işlerime de şıp diye son verilmişti, iktidara yeni geçen Demokrat Parti?liler tarafından.. Sebep politik miydi:.. Yoksa benden açılacak yer ya da yerlere kendi partililerini mi kayıracaklardı bilmiyorum.. Verem Savaş Derneği, Bağ ve Bahçeler derneği, bir de o zaman ki adıyla Etibba Odası?ndan aldığım paraların toplamı, vergiler çıktıktan sonra ya 160 ya da 180 liraydı..Bu paradan da olmuştum..Bir de beni bir türlü İstanbul?a salıvermek istemeyen babam ölmüştü..? İstanbul?da geçimini yazarlıkla sağladı.Kasım 1957 de 4.çocuğu Işık doğdu. 7 Mart 1966?da bir ihbar üzerine iki arkadaşıyla birlikte tutuklandı. ?Hücre çalışması ve komünizm propagandası? yaptıkları gerekçesiyle tevkif edilerek Sultanahmet Cezaevi?ne gönderildi. 7 Nisan?da Türk Edebiyatçılar Birliği, Gen-Ar Tiyatrosu?nda 30. sanat yılı nedeniyle bir jubile düzenledi. Toplantıda Melih Cevdet Anday, Yaşar Kemal ve James Baldwin birer konuşma yaptı. Bilirkişice verilen; “suç teşkil eden bir cihet bulunmadığı hususunda”ki rapor üzerine 13 Nisan 1966?de serbest bırakıldı. 17 Temmuz 1968?de bu davadan beraat etti.Bulgar Yazarlar Birliği’nin çağırısı üzerine gittiği Sofya?da, tedavi edilmekte olduğu hastanede 2 Haziran 1970’te öldü.
Edebi Yaşamı
Yazın yaşamına askerdeyken şiirle başladı. İlk şiirleri Raşit Kemali imzasıyla “Yedigün” ve “Yeni Mecmua’da çıktı. Bunları, hapisteyken “Yeni Ses”, “Ses”, “Yürüyüş” dergilerinde yayımladıkları izledi. Nazım Hikmet’in etkisiyle düzyazıya yöneldi. İlk düzyazısı, Baba Evi romanının bir bölümü olan “Balık” 1940’ta “Yeni Edebiyat? gazetesinde yayımlandı. İlk öykülerini ise Raşit Kemali ve Orhan Raşit imzalarıyla yine aynı gazetede yayımladı. Bunları, 1942?de ve 1943’lerde, Orhan Kemal imzasıyla “Yürüyüş” ve “İkdam” gazeteleri ile “Yurt ve Dünya” dergisinde çıkan öyküleri izledi. Bu yıllarda şiirlerini de yayımlamakla birlikte, asıl çalışmalarını öyküye yöneltti. Öyküleri “Varlık”, “Gün”, “Yığın”, “Seçilmiş Hikayeler”, “Yaprak”, “Yeni Başdan”, “Yeditepe”, “Beraber” gibi dergilerde yayımlanırken; birçok romanı da “Vatan”, “Dünya”, “Ulus”, “Son Havadis” ve “Cumhuriyet” gazetelerinde tefrika edildi.
Kardeş Payı ile 1958, Önce Ekmek’ le de 1969 Sait Faik Hikaye Armağanı’nı; yine Önce Ekmek kitabıyla 1969 Türk Dil Kurumu Öykü Ödülü?nü kazandıÖykü ve romanlarının yanı sıra film senaryoları yazdı. 72. Koğuş, Murtaza, Eskici Dükkanı, Kardeş Payı adlı yapıtlarını oyunlaştırdı. İspinozlar oyununu yazdı. Bu oyunları çeşitli tiyatrolar tarafından sahnelendi. 72. Koğuş oyunuyla 1967’de Ankara Sanat Severler Derneği’nce en iyi oyun yazarı seçildi.
İlki 1972?de verilen (Yılmaz Güney , Boynu Bükük Öldüler ), her yıl yazarın ölüm yıldönümünde verilmek üzere, konulan ?Orhan Kemal Roman Armağanı? ailesi tarafından düzenlendi.
Eserleri:
Öykü: Ekmek Kavgası, 1949; Sarhoşlar, 1951; Çamaşırcının kızı, 1952; 72.Koğuş, 1954; Grev, 1954; Arka Sokak, 1956; Kardeş Payı, 1957; Babil Kulesi, 1957; Dünyada Harp Vardı, 1963; Mahalle Kavgası, 1963; İşsiz, 1966; Önce Ekmek, 1968; Küçükler ve Büyükler, (ö.s.), 1971. Ayrıca öykülerinden yapılan derlemeler Bilgi Yayınevi?nce dört cilt olarak yayınlandı: I. Yağmur Yüklü Bulutlar, 1974; II. Kırmızı Küpeler, 1974; III. Oyuncu Kadın, 1975; IV. Serseri Milyoner/İki Damla Gözyaşı, 1976. Arslan Tomson, (ö.s.), 1976; İnci?nin Maceraları, (ö.s.), 1979.
Roman: Baba Evi, 1949; Avare Yıllar, 1950; Murtaza, 1952; Cemile, 1952; Bereketli Topraklar Üzerinde, 1954; Suçlu, 1957; Devlet kuşu, 1958; Vukuat Var, 1958; Gavurun kızı, 1959; Küçücük, 1960; Dünya Evi, 1960; El Kızı, 1960; Hanımın Çiftliği, 1961; Eskici ve Oğulları, 1962 ( Eskici Dükkanı adıyla 1970); Gurbet Kuşları, 1962; Sokakların Çocuğu, 1963; Kanlı Topraklar, 1963; Bir Filiz Vardı, 1965; Müfettişler Müfettişi, 1966; Yalancı Dünya, 1966; Evlerden Biri, 1966; Arkadaş Islıkları, 1968; Sokaklardan Bir Kız, 1968; Üç Kağıtçı, 1969; Kötü Yol, 1969; Kaçak, (ö.s.) 1970; Tersine Dünya, (ö.s.) 1986.
Oyun: İspinozlar, 1965; 72. Koğuş, 1967.
Anı: Nazım Hikmet?le Üç buçuk Yıl, 1965.
İnceleme: Senaryo Tekniği ve Senaryoculuğumuzla İlgili Notlar, 1963.
Röportaj: İstanbul?dan Çizgiler, (ö.s.) 1971.