Elias Canetti henüz 26 yaşındayken yazdığı tek romanı Körleşme (Die Blendung), 1930?31 yıllarında tamamlamış, ancak 1935’te yayınlamıştır. Körleşme, yazıldığı dönem ve yazarıyla ilgili içinde çeşitli ipuçları barındıran çağının ötesinde bir edebi eserdir. 1930’ların başında Nazilerin ayak seslerinin yeni duyulmaya başladığı bir dönemde Canetti’nin kitle ve iktidar ilişkisine duyduğu yakın ilgi bu ilk kitabında yoğun şekilde hissedilir.
Roman, 1. Dünya’yı Paylaşım Savaşı ile 2. Dünya’yı Paylaşım Savaşı arasındaki dönemde, Almanya’nın ilk dünya savaşının yenilgisini üzerinden atamadığı ve yenilgi psikolojisinin nazizme önayak olduğu bir dönemi, bu dönemde nazizme taban olacak sıradan insanları tüm çıplaklığıyla anlatır.
Romanın başkarakteri, bir filolog olan Kien’in tüm tutkusu kitapları ve bilimdir. Tüm dünyası 25 bin kitap içeren evinden ibaret olan Kien kendini dış dünyadan soyutlamış, kendinden başka herkesi değersiz, cahil, küçük gören kibirli ve bencil aydının bir prototipidir.
Körleşme romanı esasında düşünce ve gerçeklik arasındaki serüvende bir olumsuzlama anlamını da içeren insanın çaresizce direnişine de bir nevi ağıttır. Modern insanın kapatıldığı zindan dışarıda değildir bu kez, zihninin tam da düşünsel boyutlarındadır. İşte tam da bu sebepten ötürü bir ‘körleşme’yle karşı karşıyadır. Kendisini hayat karşısında var kılmaya çalışırken, düşüncenin o buzdan coğrafyası bütün benliğini zaten dondurmuş ve bir kukla olma lanetiyle çoktan tanıştırmıştır. Artık samimiyetini yitirmiş bir hakikat arayışının da önemi kalmamıştır. Geriye sadece alevlere teslim olmayı bekleyen kitaplar ve düşünceler kalmıştır çünkü. Dr. Kien işte böyle bir tragedyanın sadece görünen yüzünü temsil etmektedir, asıl ‘körleşme’ ise kütüphanelerimize güvenle sığındığımızda ortaya çıkmaktadır. Ve bu kez, bir anka gibi küllerden doğma da söz konusu değildir.
Kitap üç bölümden oluşmaktadır:
Dünyasız Bir Kafa: Evinde dışarı adım atmayan kitapları ve bilimi ile yaşayan Kien’in ev içindeki hayatını anlatan bu bölümde, hizmetçisi Therese’ye, kitaplarına gösterdiğine inandığı yakın ilgiden dolayı yakınlaşması ve evlenmesi anlatılır. Bölüme verilen isimden anlaşılacağı gibi, Kien’in kafasında oluşturduğu, dış dünyadan tamemen bağımsız iç dünyasında yaşar. Bu bölümde, bu dünyasız kafa tüm açıklığıyla ortaya serilir.
Kafasız Bir Dünya: İkinci bölümde, evinden dışarı hiç çıkmamış, insanlarla ilişki kurmayı bilinçli olarak reddetmiş Kien, eski hizmetçisi, yeni karısı Therese tarafında sokağa atılır ve daha önce tanımadığı bir dünyaya zorunlu bir adım atar. Küçük gördüğü, değersiz bulduğu insanların elinde oyuncak olması, oradan oraya savrulması anlatılır bu bölümde. Bu dünya, rasyonaliteden uzak, kafasız bir dünyadır.
Kafadaki Dünya: Bu bölümde, tüm yaşadıklarından sonra kafasında oluşturduğu yeni dünyanın delilik sınırlarına getirdiği Kien’in trajik sonu anlatılır.
Elias Canetti?nin Yaşam Öyküsü
Elias Canetti, 25 Temmuz 1905’te Rusçuk’ta doğdu. İspanya’dan sürülmüş bir ailenin oğlu olan Canetti, ailesiyle birlikte 1911 yılında Bulgaristan’dan Manchester’a taşındı. İki yıl sonra babasını kaybetti. Annesi, üç çocuğunu yanına alarak Viyana’ya taşındı. Sürekli göçler nedeniyle Elias Canetti eğitimini üç ayrı şehirde; Viyana, Zürih ve Frankfurt’ta yapmak zorunda kaldı. 19 yaşına geldiğinde ise Viyana’da kimya tahsiline başladı.
Üniversiteye devam ettiği yıllarda satirik yazar Karl Kraus’un derslerine devam eden Canetti, bu toplantılarda tanıştığı Venetia Toubner-Calderon ile 1934 yılında evlendi. Bu evlilikten bir çocuk sahibi oldu. 1929 yılında insanın deliliği konusunda, sekiz ciltlik bir roman dizisi yazmaya karar veren yazar, dizinin ilk ve tek kitabı “Körleşme”yi yayınladı. Sinolog olan Peter Kien adlı kahramanın etrafında gelişen “Körleşme”, insanlardan kaçmak suretiyle dünyaya yaklaşabileceğine inanan bilimadamının devasa kütüphanesinde tek başına yaşamasını konu eder. Ancak evindeki işleri düzenlemesi için yanına aldığı hizmetçinin Kien’in dünyasına girmesiyle işler hiç de beklenildiği gibi gelişmez… Canetti, “Körleşme” ile kişilerin deliliklerinden kurtulamadığı kaotik, parçalanmış bir dünyanın panoramasını çizer. Kahramanlar kişisel derinliklerinin de etkisiyle mantıklarıyla konuşan tiplemelerdir. Yayınlandığı yıllarda değeri pek anlaşılamamış olmakla birlikte “Körleşme”, 1960’lı yıllardan sonra eleştirmenler tarafından oldukça büyük övgüler almıştır. Eleştirmenler “Körleşme”nin Avrupa’yı gün geçtikçe daha fazla etkisi altına alan faşizmin yükselmesi karşısında entelektüellerin körlüğünü anlattığını ve eylemsizliğin acımasızlığını vurguladığının üzerinde durmuşlardır.
Canetti’nin 30’lu yılların ilk yarısında sunduğu iki tiyatro oyunu, okuma dramı olarak tasarlanmakla birlikte geleneksel anlamda dramatolojik bir konuya sahip değildir. Yazar bir düşünceden yola çıkarak bu düşünceyi parabol haline getirmiş ve grotesk sonuçlarına varana kadar sorgulamayı sürdürmüştür. Düğün adlı yapıtında düğüne gelen kişilerden yola çıkarak burjuva ikiyüzlülüğünü ortaya çıkaran Canetti, “Kendini Beğenmişliğin Komedisi”nde ise halkına ayna, resim ve fotoğraflarla kendini göstermeyi yasaklayan totaliter devlet anlayışıyla dalga geçer. Bunun sonucunda insanların kendilerini tanımaları ve kontrol etmelerin olanaksızlaşmıştır ve sonunda bir isyana kadar götüren tehdit edici durum ortaya çıkmıştır.
Avusturya’nın Naziler tarafından ilhakından sonra Canetti, 1938’de Paris’e göç etti; bir yıl sonra da Londra’ya yerleşti. Avrupa’da faşizm nedeniyle meydana gelen politik, toplumsal ve kültürel karışıklıklar yüzünden Canetti, kendine edebiyat yazıları yazmayı yasakladı. O yıllardan sonra yazar, çalışma gücünü 20’li yılların sonundan beri tekrar tekrar ele aldığı konuya yoğunlaştırmak istedi. Bunun için de kitlelerin bilimsel bir biçimde araştırma yapmasını sağlayacak ve iktidar denilen fenomeni sorgulayacak çalışmalara girdi. Ancak 1955 yılında aldığı karardan vazgeçerek, “Süresi Belli Olanlar” adlı kitabıyla topluma yeniden edebi bir yapıt sundu. Bu yapıtta olaylar ne kadar süreyle yaşayacaklarını bilen bir topluluğun çevresinde şekilleniyordu ve yazar bu yolla insanın hayatının geçiciliğine karşı başkaldırısını ele alıyordu.
1960 yılına gelindiğinde ise Canetti, hiçbir edebi türün sınırlarına sığmayan, 30 yılı aşan kuramsal çalışmalarının sonucunda kaleme aldığı geniş çaplı denemelerini “Kitle ve İktidar” adlı kitapta topladı. Yazar bu yapıtıyla insanın davranışlarını belirleyen arkayik dürtüleri ortaya çıkarıyor, bunu yaparken de geleneksel bilimsel terminolojiyi kullanmayarak kendi malzemesinden kendine özgü, basitleştirilmiş bir tanımlamaya varmaya çalışıyordu. Cannetti bu kitabında “kitle” ve “iktidar”ın birbirlerini nasıl etkileyip çoğalttığını; insanlar arasında “emir” ve “itaat” ilişkisinin nasıl biçimlenerek saldırganlık mekanizmalarına dönüştüğünü anlatıyor. En az sorgulanan, dolayısıyla en tehlikeli şey olan “emir verme”nin, emredilende özgür bir kişilik edinmesini önleyen bir sızı bıraktığını, bu sızının sürekli emredilenlerde katmerleşerek itaati içselleştirdiğini gösteriyor.
Cannetti 1930’larda kitle eylemlerinin her tür politik mücadelenin en önemli silahı olduğunu fark ederek “kitle” ve “iktidar” ilişkisi üzerinde çalışmaya başlar. Çalışması ilerledikçe ilişkinin “tarih üstü” boyutlarını keşfeder ve insanın özüne yönelir. Hayvan sürülerini, bir araya gelmiş her tür insan topluluğunu çağ, coğrafya, din farkı gözetmesin devasa bir literatür taraması yaparak inceler. Yaşadığı yıllar, özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın tarihteki en büyük kitle hareketlerinin ve kitlesel yıkımların görüldüğü yıllar olması; bir “iktidar” simgesi olarak Hitler’in vahşeti doğru iz üzerinde odluğunu gösterir: Kitle yıkıcı, iktidar öldürücüdür. İnsan”iktidar” isteği ile Tanrı’nın kıyamet ve dehşet tehdidini çalmıştır. Ölüme karşı direnmenin yolu ise emre karşı koymak ve yaratmaktır. Canetti “düşünmek ısrar etmektir” diyerek “Kitle ve İktidar”ı kaleme aldığı 30 yıl boyunca bu çalışmasını gölgeleyecek kapsamda başka eser vermedi. Çok sayıda araştırmaya ve her yıl Viyana”da düzenlenen bir sempozyuma konu olan bu kitaptan sonra insan doğasunun kitle ve iktidarla ilişkisini bu denli kuşatan başka bir kitap da yayımlanmadı. Düşünsel zenginliğinin yanı sıra böylesi kitaplarda çok az rastlanan ebedi bir anlatıma da sahip olan “Kitle ve İktidar”, zamana karşı direnerek insanı anlamada başvuracağımız vazgeçilmez kaynaklardan biri haline geldi.
Kitle ve İktidar üzerinde çalışmalarına paralel olarak Canetti, 1965 yılında “Notlar” adı altında yayınlanan çok sayıda aforizma ve düşünce üretti. Aradan yedi yıl geçtiğinde ise “İnsanın İş Sahası” adı altında aforizmalarının ikinci cildini yayınladı. İlk eşini 1963 yılında kaybeden Elias Canetti, ikinci evliliğini 1971 yılında yaptı. 70’li yılların ilk yarısında 1937’e kadar olan yaşansını üç ciltlik otobiyografik çalışmasında topladı. Çalışmalardan ilki “Kurtarılmış Dil” adını taşıyordu. Bu kitapta Canetti, genç bir adam olarak gelişmesini biçimlendiren olayları, kişilikleri; özellikle de annesinin kişiliğini ve entelektüel etkileri gözler önüne sermekte, böylece yazarın kişisel geçmişinin arayışlarla dolu bir portresini oluşturmaktadır. Yitirilmişlikler üzerine kurulan bir hayatın, tüm olumsuzluklara karşın yeniden anlamlandırılması üzerine yazılmış özyaşamöyküsel bu romanda Canetti, “kırmızıya bulanmış en eski anı”sıyla başlayarak, küçük bir çocuğun bir daha unutulmamasıyla belleğine yerleşen Rusçuk anılarını öyküler. Anlatıcının deyişiyle “o dönemden sonra” yaşanan her şey “bütün deneyimler, daha önceden Rusçuk’ta yaşanmıştı” bir kez. Farklı kültürleri, farklı dilleri, farklı insanları tanımış, korkuların sevgilerinin, meraklarının, heyecanlarının umutlarının, umutsuzluklarının, hayal kırıklıklarının, güvenin, otoritenin, yazmanın, “Yahudi olma”nın, kitle ve iktidarın anlamını oluşturacak ilk ipuçlarını Rusçuk’ta yakalamıştı.
Korkular, sürgünlükler, ölümlerle anlam kazanan bir hayatın başlangıç ucunun aktarılması başat amaç olur bu romanda. Geçmişi yılların süzgecinden, sadece kendi “ben”inin bakış alanı içinden izleyen anlatıcı, bir yazarın bireysel tarihine ilişkin belgesel denilebilecek verilerle kurmaca olanı iç içe katmanlayarak öyküler. Romanda seçilmiş olaylar, kişiler ve yaşananlar Canetti’nin yazar kimliğinin yorumunu, tanımını, sorgulanmasını yapabilmek için bir araya toplanmışlardır. Öyküleme, genelde ard arda gelişen olayların bireysel kimliğin oluşumu bağlamında seçilmesiyle kronolojik olarak aktarılır. Kurgu genelde bugünden bakan zaman zaman da bir çocuğun gözünden izlemeyi yeğleyerek anlatan bir anlatıcının çıkarttığı tablo olarak belirginleşir.
1987 yılında Notlarının üçüncü bölümünü, Saatin Gizli Kalbi’ni çıkaran Elias Kanetti 14 Ağustos 1994’te Zürih’te hayata gözlerini kapadı.
Dizinin ikinci kitabı Kulaktaki Meşale de ise yazarlık yaşamına adım atışının her anını, aynı zamanda ulaştığı sonu aktarır. İnsanın başını döndüren bir helezon etkisi yaratan Canetti, bu helezonu büküyor ve onu açarken önümüzde müthiş bir aydınlık yaratıyor: bir bireyin öyküsü, yüzyılın sınavından geçerek, herkesin öyküsü haline geliyor ve kitap, eşsiz ve yıkılmaz, vazgeçilmez bir anıt olarak dimdik duruyor. Kulaktaki Meşale, her şeyden önce, yazarın yetişkinlik döneminin ilk büyük ustası olan Viyanalı yazar Karl Kraus’a hayranlığını anlatmaktadır. Kitap aynı zamanda Canetti’nin ilk eşi Veza’nın da bir portresini çizmektedir. Elias Canetti, bu büyük tutkuların şemsiyesi altında 1920-1931 yıllarındaki Viyana’nın ve Berlin’in şaşırtıcı bir görünümünü sunmaktadır. Burada Kraus’un, Veza’nın ve Canetti’nin annesinin sesleri, Brecht’in, Isaak Babel’in, George Grosz’un ve diğer birçok kişinin seslerine eşlik etmekte ve kitap adeta bir senfoniye dönüşmektedir. Dizinin son kitabı Gözün Oyunu, Kurtarılmış Dil ile Kulaktaki Meşale kadar ilginç olmasının yanı sıra, yazınsal değeri açısından da gene ilk iki kitap gibi yazarın yeteneğini en iyi sergileyen ürünlerinden biridir. Kitap, eşsiz bir yazınsal yeteneği bir kez daha gözler önüne sermenin yanı sıra, dönemin sanat dünyasından yazarın yaşamına giren ünlü kişileri de bilinmedik yönleriyle okura tanıtmaktadır. Canetti, 1931 yılında, otuz yaşına yaklaşırken sanat dünyasındaki en önemli gelişmelerin yaşandığı, yazarlık kıvılcımlarının tutuştuğu Viyana’da karşılaştığı, tanıştığı aydınları kendi ağızlarından bize anlatmakta, Robert Musil, Alban Berg, Hermann Broch, James Joyce, Thomas Mann, Franz Werfel, Ressam Oskar Kokoschka, yontucu Wotruba, orkestra şefi Hermann Scherchen gibi çağının en büyük yaratıcılarını bize tanıtmaktadır. Canetti, bu kitabında çizdiği portreler ve yarattığı atmosferle, dünyanın büyüleyici olduğu kadar merak uyandıran bir döneminin renklerini de gözler önüne sermektedir. Yalnız eleştirmenlerce değil okurlar tarafından da son derece beğenilen bu kitaplar, 1981 Nobel Edebiyat Ödülü’nün verilmesini sağlayan faktörler arasındaydı.
Eserleri
Roman
?Die Blendung, 1935 (Körleşme, çev. Ahmet Cemal, Payel Yay., 1981)
Oyun
?Die Hochzeit , 1932 (The Wedding)
?Komodie der Eitelkeit , 1934 (Comedy of Vanity)
?Die Befristeten, 1956 (The Numbered)
Otobiyografi
?Die Gerettete Zunge, 1977 (Kurtarılmış Dil, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1995)
?Die Fackel im Ohr, 1980 (Kulaktaki Meşale, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1997)
?Das Augenspiel, 1985 (Gözlerin Oyunu, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 2000)
?Party im Blitz 1991, (Party in the Blitz)
Notlar
?Die Provinz des Menschen : Aufzeichnungen 1942?1972 , 1973 (İnsanın Taşrası 1942-1972, çev. Ahmet Cemal, Payel Y., 2004) (Daha önceki bir baskı için : İnsanın Sılası, çev. Ahmet Cemal, İyi Şeyler Y., 1996)
?Das Geheimherz der Uhr: Aufzeichnungen 1973-1985, 1987 (Saatin Gizli Yüreği 1973-1985, çev. Ahmet Cemal, Payel y., 2006)
Diğer Eserleri
?Masse und Macht, 1960 (Kitle ve İktidar, çev. Gülşat Aygen, Ayrıntı Y., 1998)
?Die Stimmen von Marrakesch, 1968 (Marakeş’te Sesler, çev. Kamuran Şipal, Cem Y., 1960)
?Der andere Prozess, Kafkas Briefe an Felice, 1969 (Öbür Dava, Kafka’nın Felice’ye Mektupları Üzerine, çev. Kamuran Şipal, Cem Y.,1994)
?Der Ohrenzeuge. Fünfzig Charaktere, 1974 (Elli Karakter. Kulak Misafiri, çev. Şemsa Yeğin, Payel Y., 1994)
?Das Gewissen der Worte, 1975 (Sözcüklerin Bilinci, çev. Ahmet Cemal, Payel Y., 1984)
?Die Fliegenpein, 1992 (The Agony of Flies)
?Nachträge aus Hampstead, 1994
?Edebiyatçılar Üzerine, çev. Gürsel Aytaç, Payel Y., 2007
?Ölüm Üzerine, 2007, çev. Gürsel Aytaç, Payel Y., 2007
Ödülleri
Canetti, Nobel Edebiyat Ödülü (1981) başta olmak üzere birçok ödül kazanmıştır.
Kazandığı başlıca ödüller:
?Foreign Book Prize (1949, Fransa)
?Viyana Ödülü (1966)
?Critics Prize (1967, Almanya)
?Great Austrian State Prize (1967)
?Bavarien Academy of Fine Arts Prize (1969)
?Bühner Ödülü (1972)
?Nelly Sachs Ödülü (1975)
?Order of Merit (1979, Almanya)
?Europa Prato Ödülü (1980, İtalya)
?Hebbel Ödülü (1980)
?Kafka Ödülü (1981)
?Great Service Cross (1983, Almanya)
Kitabın Künyesi
Körleşme
Özgün Adı: Die Blendung
Elias Canetti
Payel Yayınları / Çağdaş Romanlar Dizisi
Önsöz/Tercüme: Ahmet Cemal
Baskı Tarihi: 1993
518 sayfa