Bazı kitaplar vardır ki hiç eskimez Paul Lafargue’ın “Tembellik Hakkı” kitabı da onlardan biri. Her daim yeni ve her daim gündemde tutulması gerekir. Çoğu marksistin bu kitabı okumuş olduğunu biliyorum; ama yine de üstüne yeniden konuşmak gerekir. Bu yazı bir tanıtım değil, bir eleştiri değil ama aynı zamanda da her ikisi ve kitap üzerinden oluşmuş bir serbest çağrışımın, soru işaretlerinin okuyucuyla paylaşılmasıdır. Emeğin hak mücadelesini vermeye yeni başlayanlara bir okuma önerisidir.
Sabah, işbaşı saatinde bir fabrikanın önü. Yüzlerce insan içeriye girmek için yürüyor. Güne yorgun adımlarla başlıyor çoğu. Bazıları aralarında şakalaşıyor. Bir delikanlı, servis otobüslerinden birine kaçamak bakışlar atıp duruyor; herhalde, inecek biriyle “tesadüfen” karşılaşıp fabrikaya birlikte yürümeyi diliyor.
Akşamüstü, vardiya değişiminde de benzer görüntüler ortaya çıkıyor. Sonra, gece vardiyasının başında.
Diğer fabrikaların önü de böyle. Başka şehirlerde, başka ülkelerde fabrikalar; akın akın insanlar. Ve tarlalarda, dükkanlarda, atölyelerde çalışanlar. Yılın herhangi bir gününde, günün herhangi bir saatinde, gezegenin bir yerinde çalışmaya gitmek için yollara düşmüş insanlar.
Yüz milyonlarca, milyarca insan her gün işe gidip onca saat çalışıyor. “Karnımızı doyurmak için” diyorlar. “Çocuklarımızı yetiştirmek için, güzel giyinmek, yaşlılık günlerine güvence hazırlamak ve yılda birkaç gün tatil yapmak için.”
Bazı ayrıntılar dışında yüzyıllardır bu görüntüde bir değişiklik yok. Paul Lafargue, 1800’lü yıllardan bakıp “Bu kadar çok çalışmayın!” diye bizi uyarıyor. Çünkü hayatımızı böyle çalışarak ve alışveriş merkezlerinde tüketerek yaşamamızın bize değil, sadece işyeri sahiplerine ve yöneticilere fayda sağladığını düşünüyor. Toplam zenginlik artsa da, onu üreten halkın o zenginlikten aldığı payın azalacağına dikkat çekiyor. İşçilerin daha çok çalışmasının, kendilerini yoksullaştıran bir sistemin işine yarayacağını anlatıyor.
YALAN VE ŞİDDET
Her gün milyarlarca insanın ite kaka araçlara doldurulup taşındığını ve zor kullanılarak çalıştırıldığını düşünün. Köleliğin çoktan aşıldığı bu dönemde, ne büyük bir şiddet uygulaması olurdu.
Peki, aynı milyarlarca insan işe gidip gönüllü çalışmak “tercihini” kullanınca daha mı özgür oluyor? Dünya kaynaklarından yoksun bırakıldıkları ve yoksulluğa mahkum edildikleri için çalışmaya mecbur olmak, şiddete maruz kalmaktan daha mı iyi?
Gandi, böyle bir soruya “evet” veya “hayır” diye yanıt vermeyi reddeder. Çünkü “yoksul bırakılmak” ile “şiddete maruz kalmak” kavramlarını birbirinden ayırmaz. “Yoksulluk, şiddetin en kötü biçimidir” der.
Yoksulluk olgusuna ve “çalışmak faydalıdır” telkinine böyle yaklaşınca görülüyor ki, dünya düzeni ancak yalanla ve şiddetle kendini sürdürebilir. Okullar, güvenlik kurumları, haber merkezleri, yayınevleri… Yalan ve şiddet üreten mekanizmanın içindeki çarklar. Hep birlikte temel bir yalanı üretiyorlar: Çalışmak iyidir, çalışanın faydasınadır.
Ve insanların sistemi güçlendirecek biçimde çalışması için en büyük, en yaygın, en etkili şiddet biçiminden faydalanıyorlar: Ancak mülk sahipleri ve yöneticiler için faydalı olacaksa “çalışma hakkı” verilmesi.
Bu mekanizma, “çalışma hakkı”nın aslında “yoksulluk hakkı”ndan başka bir şey olmadığı gerçeğini gizlemek için işliyor. Birileri yalana itiraz edip örtülü temel şiddeti görünür kılınca, elbette hapishanesiyle, gaz bombasıyla, polis copuyla şiddetin kaba biçimleri de ortaya çıkıyor.
ÇALIŞMA VE YABANCILAŞMA
Peki, çalışmanın, yani bir şey oluşturmak veya ortaya çıkarmak için emek harcamanın bu kadar zararlı olması tuhaf değil mi?
Evet, burada bir tuhaflık var. Çünkü emek, insanın hem varlığını sürdürmesinin hem de varoluşunu yaratmasının başlıca yolu. Neyi tercih ettiğinize, ne yaptığınıza ve nasıl yaptığınıza bağlı olarak, bir şey üretirken aynı zamanda kendinizi de üretiyorsunuz. Üstelik üretmenin toplumsal ve evrensel boyutları konuyu daha da önemli hale getiriyor.
Dolayısıyla, Lafargue’ın “çalışmanın zararları” ile ilgili geliştirdiği düşüncelerde hiçbir yanlışlık göremeseniz de kafanızda soru işaretleri oluşuyor. “Yakalayamadığım bir sorun mu var?” diye şüpheye düşüyorsunuz. Kafanızdaki olumlu “çalışmak” kavramı ile “Tembellik Hakkı” kitabındaki “çalışmak” arasında bir fark olduğu kesin. Lafargue’ın kitabını (tekrar) okurken, “çalışmak” sözcüklerinin hemen hepsini, “çalıştırılmak” diye anlamak, bu karmaşayı önleyebilir.
Bilindiği gibi, “çalışmak”, yabancılaşma meselesinin de en önemli kavramlarından biri. İnsanın; emeğine, emeğinin ürününe, insan türüne ve kendine yabancılaşmasının özünde, “çalışmak”a yabancılaşması yatıyor.
İnsan türünün günlük üretim yeteneği günlük gereksinimlerini aşar hale gelince, sonraki günler için saklama ve biriktirme gibi konular ortaya çıktı. Bu arada, mübadele aracı olarak icat edilen para, önemli bir işlev yerine getirdi. Para, çeşitlenen malların takası için büyük kolaylık sağladı elbette. Ama ‘artık değer’i biriktirmenin ve sermaye oluşturmanın da aracı oldu.
Bu gelişmelerin sonucunda, üretim, kâr amaçlı bir etkinlik haline geldi. Ve doğallığını yitiren “çalışmak”, para ve mal sahipleri için “çalıştırmak” haline dönüştü. Çoğunluğu oluşturan parası ve malı eksik insanlar için de “çalışmak” değil, “çalıştırılmak” geçerli olmaya başladı. İnsanların çoğunun emeği kendilerine ait değildi artık; emeklerinin ürünü “çalıştıran”a ait hale geldi.
Demek ki, mesele sadece emeğinin karşılığını alamamak değil. Bu elbette önemli, ama aynı zamanda, emeğine yabancılaşmakla başlayan süreçte, aslında kişinin insani varlığı da anlamsızlaşıyor.
TEMBELLİK HAKKI İÇİN, HEP BERABER
Zaten Lafargue da, “her türlü düşünsel yozlaşmanın ve her türlü öğrensel bozukluğun nedeni” derken “kapitalist toplumda çalışma” diye vurguluyor. Yani toplumsal ve bireysel varlığın kaynağı olan “çalışmak”ı değil, “çalıştırılmak”ı kastediyor.
Lafargue, günde üç saatten fazla çalışmaya karşı çıkıyor. Elbette bunun kişisel tercihlerle uygulanamayacağının farkında. İşçi sınıfına, “Burjuva devriminin metafizikçi savunucularının hazırladığı hastalıklı İnsan Hakları’ndan binlerce kez daha kutsal ve soylu olan Tembellik Hakkı’nı” ilan etmesini öneriyor.
Zafer Köse
(13-10-2014,http://ilerihaber.org/)
KÜNYE: Tembellik Hakkı, Paul Lafargue, Çeviri: Ceylan Özçapkın, Alakarga/Düşünce Dizisi, 2013, 56 sayfa