“‘Zübük bir kere daha şu gerçeği açık seçik ortaya koyuyor: Aziz Nesin, ülkemizin erişilmesi gerçekten güç bir mizah ve yergi ustasıdır! Anlatımdaki o insanı şaşırtan rahatlık ve kolaylık, dilindeki arılık, düşüncelerini belirtmekteki ustalıkla, mizah ve yergicilikteki şaşırtıcı gücüyle, bu alanın öncü, başustası olmakta devam ediyor. (…) Romanın özelliği, konunun romanda yer alan çeşitli kişilerin ağzından anlatılması. Bunlar birleşince bütüne ulaşıyorsunuz. Bu, romanda bazı tekrarlara yer verir gibi görünüyor ama belli ki sanatçı bunu bilerek yapmış. Bir olayın çeşitli kişilerin gözüyle görünüşünü, diliyle anlatışını vermek için. Ne var ki, bunda daha da titiz davranılabilirdi.” (Sunullah Arısoy)
“… Zübük de, Anadolu kasabalarının yeni düzen içinde aşırı ölçüde ‘politize’ olmuş bir örneği idi. Aziz Nesin’in bu tipi yaka-layışı, onun sanatçı sezgisindeki gücünü ortaya koymakla birlikte, Zübük tipi ve bizdeki kasabalı insanın davranışını niteleyen Zübük’lük sorununu derinlemesine olmaktan çok, bütünlemesine genişliği ile anlatıyor. Kasaba aydını, ağazadeler, idadi bitirmiş tüccarlar, gedikliden gelme eski emekliler, kasabaların küçük burjuvaya dönüşmeye başlayan kalantorları, hacı ve hocaların Evliya Çelebi’den meddahlara kadar uzanan eski bir dili yürüten anlatımlarını bu romanında temel olarak almış. Onların gündelik yaşamlarında, küçük, menfaatçi, dar görüşlü, bütün ilişkileriyle çürümeye yüz tutmuş bir yaşamayı haber veren çalışmalarındaki hayvansı sertliği, bu yapıya dayanan iç politika kuruluşunun acıklı dramını anlatıyor.” (Tahir Alangu)
“Biri, gerçekten tam bir toplum yergisi, sağlam bir yurt gözlemi, özenli ve temiz bir dil, hatasız bir teknik… gibi çeşitli değerlerine karşın bu eserin de piyasa mizahının kalabalığı arasında harcanıp kaybolması ihtimali, ikinci, bütün dikkati ve başarılı gelişmesinin yanı sıra Aziz Nesin’in, alıştığı mizah ölçülerinin, kendi tiryakiliklerinin kurbanı olmakta devam etmesi. Gerçekten Kağnı Gölgesindeki It’te, Orhan Kemal’in ve Kemal Tahir’in romanlarının üstün vasfı, canlı ve kuvvetli konuşmalar; kalın çizgileriyle ve tipik ayrıntılarına kadar gerçeğe sadık sağlam gözlemler var. Hemen yanında da gereksiz sayfalar, şişirme tekrarlar, yamalanmış tefrika hastalıkları. (…) İçinizi burkan, acı acı düşündüren gerçeklerin bitişiğinde, yazarının vazgeçmediği güldürme alışkanlığı. (…) Romanına konu aldığı çevrenin mahalli havasını kuvvetle yansıtan kelime, deyim ve sözdizimi özellikleri, eserin en kuvvetli taraflarından biri.” (Rauf Mutluay)
“Anlatım tutumu açısından roman sınıflandırmalarında yer alan hiciv romanına çağdaş edebiyatımızda evrensel düzeyde örnekler kazandıran Aziz Nesin, Zübük’te bir insan zaafını, ona ortam hazırlayan çevre faktörüyle iç içe işliyor. Romanın odak figürü Zübük, tip kavramını iki anlamda gerçekleştiriyor: Hem çıkarcı, dolandırıcı, hinoğluhinin özelliklerini akla gelebilen bütün çe-şitlemeleriyle üzerinde birleştiriyor, hem de bu özelliklerin adeta kişileşmiş, vücut bulmuş şekli olarak belleklerde yer ediyor. Eseri okumuş olanlar için ‘Zübük’ artık kelime hazinelerine katılan bir imajın özel adıdır. (…) Romanda yer ve zaman belirlemesi yapılmamış. Olayın geçtiği kasabanın adı verilmiyor. Bu, yazarın konuya evrensellik sağlama dileğinin belirtisidir. (…) Zübük’ün başvurduğu hileler, sonunda hep açığa çıkar, ama ilginçtir ki kasaba halkı aldatıldığını öğrenmekle ondan uzaklaşmaz, olayları değerlendirirken ‘kötü’ye karşı kesin tavır takınmadığı gibi Zübükzâ-de’nin becerisine gittikçe artan bir hayranlık duyar. Yazarın hicvi bu nedenle Zübük’e olduğu kadar ona uygun ortam sağlayan bu çevreye de yöneliktir. (…) Hicivci anlatım tutumunun üsluba yansıması genellikle söz sanatları arasından en çok ‘abartma’lardan yararlanma biçimindedir. Aziz Nesin hiciv ve mizahta başvurduğu bu tarzın tarihteki ustası olarak Evliya Çelebi’yi görüyor. (…)
Aziz Nesin, ‘Zübükzâde Ibraam Bey’ tipi kadar ‘zübüklük’ kavramını da bir romana konu olacak önemde bulmuş, bunu hiciv ve mizah sanatının bütün incelikleriyle işlemiştir.” (Gürsel Aytaç)
“Aziz Nesin, Zübük tipini olumsuz özelliklerin somut simgesi olarak çizerken, Zübük ile onun işgal etmek istediği toplumsal konum arasındaki büyük aykırılığı gözler önüne serer. Zübük tipini groteskleştiren de bu çelişkidir. (…) Kahramanın kendini olanca açıklığıyla ortaya koyduğu grotesk sahneler, çevresindekilerin tam da ondan bekledikleri davranışları içerir, ince buluşlar, keskin zeka ürünü sözler, birbiri ardınca gelen komik durumlar, romanın yergi etkisini güçlendiren öğelerdir. “(Svetlana Uturgauri)
KAYNAK
Rauf Mutluay (Kim, 5.9.1961), Sunullah Arısoy (Ulus 25.9.1961), (?) (Akis, 4.9.1961), Hüseyin Korkmazgil (Forum, 15.9.1961), Tahir Alangu (Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman III, 1965), Orhan Seyfi Orhon (Son Havadis, 9.10.1970), Behçet Necatigil (Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, 1979), Seyit K. Karaalioğlu (Özetli-Örnekli Türk Romanları, 1983), Gürsel Aytaç (Günümüzde Kitaplar, Aralık 1984), Svetlana Uturgauri (Türk Edebiyatı Üzerine, 1989).
Yazının Kitap Kaynağı: Seçme Romanlar Yazarları, Eserleri, Roman Özetleri, Eleştiriler, Kaynaklar
Hazırlayan: Asım Bezirci, Refika Taner
Asım Bezirci Kitapları
1994
520 sayfa