Arap Aleviliğinin tarihini, cumhuriyet tarihi boyunca yaşanan politik olayların, pek ?sesi çıkmayan? bu toplum içerisinde nasıl yankı bulduğunu anlamak, yazmak isteyenlerin mutlaka elinin altında bulundurması gereken bir kitap.
Osmanlı?nın son dönemlerinde başlayıp cumhuriyet boyunca devam eden modern bir ulus devlet kurma süreci, sosyal ve politik alanda kendini belli bir kimlik (Türk, Sünni, Hanefi mezhebinden Müslüman) üzerinden inşa etti. Geriye kalan etnik / dinsel kimliklerin mensuplarına da bu kimliğe asimile olmak veya kendini gizlemek dışında bir seçenek kalmıyordu. O yüzden son 150-200 yıl, o hâkim kimlikten olmayanlar için biraz da kendinden utanma, kendini gizleme manasına gelir.
Modernleşme sürecinin ne gibi sonuçlara yol açtığı, özellikle gayri Müslimler ve Kürtler bağlamında çok tartışıldı, tartışılıyor. Ancak Arap Aleviler (Nusayriler) gibi nüfusu nispeten az ve çeşitli nedenlerle dışa kapalı etnik/dini toplumlarda bu sürecin yansımaları, bilinen ya da ilgilenilen bir konu olmadı pek. Aslında Arap Alevilerin kültürüne, tarihine eğilen araştırmalar da neredeyse yok denebilecek kadar az. Bu araştırma ve bilgi azlığı da zaman zaman Arap Aleviliği hakkındaki geçmişten gelen dışlayıcı, aşağılayıcı hurafelerin yeniden yeniden üretilmesine yol açıyor. Örneğin son yıllarda Suriye olayları nedeniyle Arap Alevilerin ismi çeşitli kesimler tarafından daha sık dile getirilir oldu. Suriye?nin bir tür Nusayri diktatörlüğü olduğu şeklinde bir takım kasıtlı ve gerçeği yansıtmayan açıklamalar yapıldı.
Hakan Mertcan?ın Türk Modernleşmesinde Arap Aleviler kitabı, bu konudaki eksikliği kapatabilecek kitaplardan biri. Mertcan öncelikle Arap Aleviliğinin hangi tarihi ve dini gelişmeler neticesinde ortaya çıktığını ve bu inancı benimseyenlerin diğer inanç grupları ve devletlerle olan, çoğu zaman katliam, sürgün ve mahkûmiyetlerle belirlenen ilişkisini ele almış. Bu katliam ve sürgünlerin neticesinde Arap Aleviler de diğer heterodoks inanç grupları gibi kendi içlerine daha çok kapanmış ve ?kitman? adını verdikleri bir susma, gerçek kimliğini gizleme anlayışı geliştirmişler. Mertcan?ın bire bir görüşme yaptığı çeşitli yaş grubu ve sosyal kesimden Arap Alevilerin çoğunun, çocukken aileleri tarafından kimliklerini gizlemeleri yönünde tavsiyeler aldıklarını belirtmeleri, ?kitman? anlayışının ne denli yerleşmiş olduğunu gösteriyor.
Mertcan?ın kitabının büyük bölümünü ise Arap Alevilerin, Türkiye Cumhuriyeti?nin kuruluşundan günümüze değinki yakın tarihi oluşturuyor. Malum, cumhuriyet kurulduktan sonraki en önemli meselelerden bir tanesi de 1939?a dek devam eden ?Hatay sorunu? olmuştu. Mertcan, çeşitli arşiv kaynaklarına başvurarak Arap Alevilerin bu sorun sırasında nasıl bir tavır geliştirdiklerini tespit etmeye çalışmış. 1930?larda, kısmen bu Hatay sorununu Türkiye lehine çözme çabalarının da bir ürünü olarak, Arap Alevilerin Eti (Hitit) kökenli oldukları iddiası ortaya atılır. Bu iddiaya göre Etiler de özbeöz Türk oldukları için, onların torunları olan Arap Aleviler de aslında Türklüklerini unutmuş ?Eti Türkleri?dir. Bu ?tez?ler zamanla ortadan kalksa da 1940?ların başına dek CHP ve Halkevleri tarafından Arap Alevilerin yoğun olarak yaşadığı Hatay, Mersin, Adana gibi illerde, çeşitli propaganda çalışmalarıyla halka benimsetilmeye çalışılmış. Mertcan?ın araştırması hem yakın tarihin pek bilinmeyen bu ?Eti Türkleri? iddiasını her yönüyle ortaya koyması hem de bilimin politik amaçlar uğruna nasıl manipüle edildiğini göstermesi açısından önemli.
Mertcan cumhuriyet tarihindeki belli başlı politik olayların Arap Aleviler arasındaki çeşitli kesimler tarafından nasıl karşılandığını ve bunlara nasıl politik tepkiler verildiğini, dönemin gazete ve dergileri ile arşiv belgelerini tarayarak, çeşitli politik hareketler ve partiler içerisinde yer almış simalarla görüşmeler yaparak aktarmış.
Geniş çaplı bir araştırmaya, arşiv belgelerine, seçim sonuçlarına ve çeşitli politik hareketler ve partiler içerisinde yer almış simalarla yapılan bire bir görüşmelere dayanan bu kitap, Arap Aleviliğinin tarihini, cumhuriyet tarihi boyunca yaşanan politik olayların, pek ?sesi çıkmayan? bu toplum içerisinde nasıl yankı bulduğunu, özellikle son dönemdeki Suriye meselesi ile Arap-Alevilerin ilişkisini öğrenmek, anlamak, yazmak isteyenlerin mutlaka elinin altında bulundurması gereken bir kitap.
Heval Bozbay
(20.01.2014, http://kitap.radikal.com.tr/)
Türk Modernleşmesinde Arap Aleviler
Tarih, Kimlik Siyaset
Hakan Mertcan Karahan Yayınları
2013, 501 sayfa
