Emmanuel Levinas’ın Öteki Etiği

1. Giriş: Levinas’ın Felsefi Bağlamı

Emmanuel Levinas (1906-1995), fenomenoloji ve varoluşçuluk geleneğinden beslenen, ancak bu gelenekleri radikal bir şekilde yeniden yorumlayan bir filozoftur. Husserl’in fenomenolojisi ve Heidegger’in varoluş felsefesi, Levinas’ın düşüncesinin temelini oluşturur, ancak o, bu yaklaşımların öznellik ve varlık anlayışlarını eleştirir. Levinas’a göre, Batı felsefesi, özellikle Descartes’tan beri, bireysel bilinci ve öznel temsilleri merkeze alarak “öteki”yi nesneleştirme eğilimindedir. Bu, ötekinin özgüllüğünü ve bağımsızlığını yok eden bir indirgemecilik yaratır. Levinas, bu indirgemeciliği aşmak için etiği, ontolojinin önüne yerleştirir ve öteki ile karşılaşmayı felsefi sorgulamanın başlangıç noktası yapar.

Levinas’ın öteki etiği, özellikle Totalité et Infini (1961) ve Autrement qu’être ou au-delà de l’essence (1974) adlı eserlerinde sistemleştirilmiştir. Bu etik, insan ilişkilerinin asimetrik doğasını, sorumluluğun önceliğini ve ötekinin mutlak alteritesini (başkalığını) vurgular. Levinas’ın yaklaşımı, ahlakı evrensel kurallar veya özerk bir aklın ürünü olarak görmez; bunun yerine, ötekinin yüzüyle karşılaşmada ortaya çıkan somut, etik bir zorunluluğu temel alır.

2. Öteki Kavramı ve Yüzün Fenomenolojisi

Levinas’ın felsefesinin temelinde “öteki” (l’Autre) kavramı yer alır. Öteki, Levinas için yalnızca başka bir insan değil, aynı zamanda benim bilincimin sınırlarını aşan, indirgenemez bir başkalıktır. Öteki, benim kategorilerime, temsillerime veya anlam dünyama sığmaz; bu nedenle, ötekiyle karşılaşma, benim öznelliğimi sarsan bir olaydır.

2.1. Yüzün Etiği

Levinas, ötekinin yüzünü (le visage) etik ilişkinin merkezi olarak tanımlar. Yüz, fiziksel bir görünümden çok, ötekinin kırılganlığını, çıplaklığını ve mutlak başkalığını ifade eden fenomenolojik bir olaydır. Yüz, Levinas’a göre, bir nesne olarak algılanamaz; o, doğrudan bir etik talep olarak ortaya çıkar. Yüzün ifadesi, “Beni öldürme!” emriyle eşdeğerdir ve bu, evrensel bir ahlak kuralından değil, ötekinin varlığının somutluğundan kaynaklanır.

Yüzün fenomenolojisi, Levinas’ın etik anlayışını bilimsel bir çerçeveye oturtmak için önemli bir kavramdır. Yüz, ötekinin sonsuzluğunu (infini) temsil eder; bu, benim totalize edici (her şeyi kendi anlam dünyama indirgeyen) eğilimlerime direnir. Levinas, bu karşılaşmayı şöyle tanımlar: “Yüz, benim güçlerimin ve temsillerimin ötesine geçen bir epifani, bir açığa çıkmadır.” Bu, ötekinin varlığını bir bilgi nesnesi olarak ele almayı imkânsız kılar ve etik ilişkinin asimetrisini ortaya koyar.

2.2. Asimetri ve Sorumluluk

Levinas’ın etiğinde, ötekiyle ilişki asimetriktir; yani, öteki benim üzerimde bir önceliğe sahiptir. Ben, ötekinin ihtiyaçlarına ve kırılganlığına karşı sınırsız bir sorumluluk taşırım, ancak bu sorumluluk karşılıklılık ilkesine dayanmaz. Levinas, bu asimetriyi şöyle ifade eder: “Ben, öteki için her zaman daha fazla sorumluyum; o ise bana karşı aynı sorumluluğu taşımaz.” Bu, geleneksel ahlak felsefelerindeki özerklik veya karşılıklılık ilkelerine radikal bir meydan okumadır.

Sorumluluk, Levinas’ta ontolojik bir olaydan önce gelir. Ben, ötekiyle karşılaşmadan önce bile onun için sorumluyum; bu, bir seçim veya bilinçli bir karar değil, varoluşsal bir durumdur. Levinas, bu sorumluluğu “rehinelik” (hôtage) kavramıyla tanımlar: Ben, ötekinin rehinesiyim, onun ihtiyaçlarına ve taleplerine teslim olmuş durumdayım.

3. Etik ve Ontoloji Arasındaki Kopuş

Levinas, Batı felsefesinin ontolojiye (varlık üzerine düşünmeye) öncelik verdiğini ve bu nedenle etiği ikincil bir konuma indirgediğini savunur. Özellikle Heidegger’in Sein und Zeit’ındaki varlık anlayışı, Levinas’a göre, bireysel varoluşun (Dasein) kendi ölümüne yönelik kaygısını merkeze alarak ötekinin özgüllüğünü göz ardı eder. Levinas, bu ontolojik çerçeveyi eleştirir ve etiği “ilk felsefe” olarak önerir.

3.1. Totalite ve Sonsuzluk

Levinas’ın Totalité et Infini adlı eseri, ötekinin totaliteye (benim anlam dünyama veya sistemlerime) indirgenemeyeceğini savunur. Totalite, benim bilincimin her şeyi kendi kategorilerine hapsetme eğilimini temsil eder. Buna karşılık, ötekinin sonsuzluğu, benim bu totalize edici eğilimlerimi aşar ve beni etik bir sorumluluğa çağırır. Bu, Levinas’ın felsefesinin bilimsel bir analizinde önemli bir noktadır: Öteki, epistemolojik bir nesne değil, etik bir olaydır.

3.2. Dil ve Etik

Levinas, dilin etik ilişkinin bir aracı olduğunu, ancak aynı zamanda ötekinin özgüllüğünü totalize etme riski taşıdığını belirtir. Dil, ötekinin yüzüyle karşılaşmada bir yanıt olarak ortaya çıkar; bu, bir diyalog veya iletişimden çok, ötekinin talebine bir cevaptır. Levinas, bu bağlamda “söyleme” (le Dire) ve “söylenen” (le Dit) arasında bir ayrım yapar. Söyleme, ötekinin yüzüne doğrudan yanıt veren etik bir jesttir; söylenen ise, dilin totalize edici, kavramsal yapısıdır.

4. Levinas’ın Etiğinin Bilimsel ve Felsefi Etkileri

Levinas’ın öteki etiği, felsefe, psikoloji, sosyoloji ve teoloji gibi disiplinlerde derin etkiler yaratmıştır. Bilimsel bir perspektiften, Levinas’ın etiği, insan ilişkilerinin asimetrik doğasını ve sorumluluğun psikolojik ve sosyal boyutlarını anlamak için yeni bir çerçeve sunar.

4.1. Psikolojik ve Sosyolojik Bağlam

Levinas’ın etiği, sosyal psikolojide empati, ahlaki karar alma ve insan ilişkilerinin dinamiklerini anlamak için kullanılabilir. Ötekinin yüzüyle karşılaşma, empatiyi yalnızca duygusal bir tepki olarak değil, aynı zamanda etik bir zorunluluk olarak yeniden tanımlar. Sosyolojik olarak, Levinas’ın etiği, toplumsal adalet, ötekileştirme ve azınlık hakları gibi konularda eleştirel bir perspektif sunar.

4.2. Bilimsel Eleştiriler

Levinas’ın etiği, bazı eleştirilere de maruz kalmıştır. Örneğin, feminist filozoflar, Levinas’ın asimetrik sorumluluk anlayışının cinsiyet rolleri bağlamında sorunlu olabileceğini savunmuşlardır; çünkü bu, tarihsel olarak kadınlara yüklenen “fedakârlık” rolünü pekiştirebilir. Ayrıca, Levinas’ın öteki kavramının soyutluğu, pratik etik uygulamalarda somut kılavuzlar sunmakta yetersiz bulunabilir. Bununla birlikte, Levinas’ın amacı, evrensel bir etik sistem sunmak değil, etik düşüncenin temelini yeniden tanımlamaktır.

5. Sonuç

Emmanuel Levinas’ın öteki etiği, insan varoluşunun ve ahlakın temelinde ötekiyle karşılaşmayı yerleştiren radikal bir felsefi öneridir. Ötekinin yüzü, etik sorumluluğun somut bir ifadesi olarak, bireyin totalize edici eğilimlerini aşar ve sınırsız bir sorumluluğu ortaya koyar. Levinas’ın etiği, ontolojiye değil, etiğe öncelik vererek, Batı felsefesinin temel varsayımlarına meydan okur. Bilimsel bir perspektiften, bu etik, insan ilişkilerinin asimetrik doğasını, sorumluluğun psikolojik ve sosyal boyutlarını anlamak için güçlü bir çerçeve sunar.

Levinas’ın düşüncesi, yalnızca felsefi bir tartışma değil, aynı zamanda pratik yaşamda ötekinin kırılganlığına ve özgüllüğüne duyarlı bir yaklaşımı teşvik eden bir çağrıdır. Bu, modern dünyada bireysellik, ötekileştirme ve toplumsal adalet gibi konularda derinlemesine düşünmeyi gerektirir.