Çiçikov’un Para ve Saygınlık Takıntısı: Lacan’ın “Büyük Öteki” Bağlamında Toplumsal Onay Arayışı

Bu çalışma, Nikolay Gogol’ün Ölü Canlar (1842) romanındaki Pavel İvanoviç Çiçikov karakterini Jacques Lacan’ın “Büyük Öteki” kavramı bağlamında psikanalitik olarak ele almaktadır. Çiçikov’un para ve toplumsal saygınlık takıntısı, bireysel bir hırs olmaktan ziyade, toplumsal düzende kabul görmek için “Büyük Öteki”nin onayını arama çabasının bir tezahürü olarak yorumlanabilir. Bu bağlamda, Çiçikov’un arzusu, kendi öznel arzusundan çok, “Öteki’nin arzusu”nun yansımasıdır (Lacan, 1966/2006).

Giriş

Gogol’ün Ölü Canlar romanı, 19. yüzyıl Rus taşrasında ahlaki ve toplumsal çürümeyi alegorik biçimde betimleyen bir yapıdır. Çiçikov karakteri, hem bürokratik sistemin bir ürünü hem de modern bireyin yabancılaşmasının erken örneğidir (Belinsky, 1842/1984). Onun temel dürtüsü, zenginlikten çok “saygınlık” elde etmektir. Ancak bu saygınlık, öznel bir anlam taşımaktan ziyade, toplumsal onayla ölçülür. Bu durum, Lacan’ın “Büyük Öteki” kavramıyla açıklanabilir: bireyin arzusu, daima Öteki’nin arzusuna göre biçimlenir (Lacan, Écrits, 1966).

1. Lacan’da “Büyük Öteki” ve Arzunun Yapısı

Lacan’a göre “Büyük Öteki” (le Grand Autre), simgesel düzenin, yani dilin, yasaların ve toplumsal normların temsilcisidir (Evans, 1996). Özne, bu düzenin içinde anlam kazanır; dolayısıyla arzusu hiçbir zaman saf, bireysel bir istek değildir. “İnsanın arzusu, Öteki’nin arzusudur” (Lacan, 1958/1998, s. 235). Yani özne, kendi arzusunu ancak Öteki’nin bakışıyla tanımlar.

Bu açıdan, “saygınlık” ve “değerli olma” arzusu, aslında toplumun (Öteki’nin) onayını arama sürecidir. Özne, Öteki’nin simgesel düzeninde yer bulmak için para, statü veya unvan gibi göstergelere sarılır.

2. Çiçikov’un Toplumsal Onay Arayışı

Çiçikov’un tüm eylemlerinin merkezinde, toplumun gözünde “saygıdeğer bir adam” olma arzusu vardır. Roman boyunca Çiçikov, satın aldığı “ölü canlar” aracılığıyla sahte bir statü inşa etmeye çalışır. Bu durum, Lacan’ın “sembolik sermaye” olarak adlandırdığı, dilsel ve toplumsal göstergelere dayalı kimlik inşasıyla örtüşmektedir (Žižek, 1989).

Çiçikov’un para biriktirmesi, yalnızca ekonomik değil, simgesel bir anlam taşır: para, toplumsal değer sisteminde tanınmanın (yani Öteki’nin onayının) anahtarıdır. Onun için servet, narsistik bir tatmin değil, Öteki’nin bakışında “meşru bir özne” olmanın aracıdır. Bu bağlamda, Çiçikov’un arzusu, kendi öznel çıkarından çok, Öteki’nin (toplumun) arzusunu gerçekleştirme girişimidir.

3. “Ölü Canlar” ve Simülasyonun Psikanalitik Okuması

Çiçikov’un “ölü köylü ruhları” satın alması, Lacan’ın “gösteren” kavramı açısından sembolik bir değere sahiptir. “Ölü canlar” aslında yoktur; ama Çiçikov onları sanki varmış gibi kayda geçirir. Bu, Öteki’nin düzeninde geçerli bir “gösteren” yaratma çabasıdır. Yani, bir “hiçlik” üzerinden toplumsal meşruiyet elde eder.

Bu noktada Çiçikov’un davranışı, Baudrillard’ın (1981) “simülakr” kavramıyla da ilişkilendirilebilir: gerçeklik yerini göstergelere bırakır, varoluş sembolik bir oyuna dönüşür. Ancak Lacancı düzlemde bu durum, öznenin Öteki’nin alanında tanınma mücadelesinin bir uzantısıdır.

4. Çiçikov’un Arzusu: “Öteki’nin Arzusuna Arzuyla Cevap Vermek”

Lacan’a göre özne, arzusunu “Öteki’nin arzusuna” göre şekillendirir: “Ne istediğimi, Öteki’nin benden ne istediğini bilmediğim için isterim” (Lacan, 1958/1998, s. 276). Çiçikov’un bütün planı, toplumun ondan beklediği “saygın vatandaş” rolünü oynamak üzerinedir. Ancak bu rol, öznenin kendine ait bir kimliği değil, Öteki’nin bakışında inşa edilmiş bir yanılsamadır.

Dolayısıyla, Çiçikov’un takıntılı biçimde “saygı duyulan biri olma” arzusu, narsistik bir doyum değil, Öteki’nin arzusuna tutunma biçimidir. Lacan’ın deyimiyle, “özne, Öteki’nin bakışında kendini görmeden var olamaz” (Lacan, 1964/1973, The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis).

Sonuç

Çiçikov’un para ve saygınlık takıntısı, yüzeyde bireysel bir hırs gibi görünse de, Lacan’ın “Büyük Öteki” kuramı bağlamında, öznenin simgesel düzende tanınma mücadelesinin bir dışavurumudur. Çiçikov’un arzusunun nesnesi para değildir; para, Öteki’nin onayını sembolize eden bir göstergedir. Gogol’ün eleştirisi, böylece yalnızca bireysel ahlaka değil, toplumsal olarak inşa edilen arzunun yapısına yönelir.

Kaynakça

• Baudrillard, J. (1981). Simulacres et Simulation. Paris: Galilée.
• Belinsky, V. G. (1984). Gogol Üzerine Eleştiriler (Orijinal eser 1842). Moskova: Progress Publishers.
• Evans, D. (1996). An Introductory Dictionary of Lacanian Psychoanalysis. London: Routledge.
• Lacan, J. (1958/1998). “The Signification of the Phallus.” In Écrits: A Selection (A. Sheridan, Trans.). New York: W. W. Norton.
• Lacan, J. (1964/1973). The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis (J.-A. Miller, Ed.). New York: W. W. Norton.
• Lacan, J. (1966/2006). Écrits (B. Fink, Trans.). New York: W. W. Norton.
• Žižek, S. (1989). The Sublime Object of Ideology. London: Verso.