Edebiyat türlerini önce ikiye ayırmak mümkündür. Birincisi nazım, ikincisi nesirdir. Nazım belli bir ölçü ve kalıp esas alınarak üretilmiş edebiyat ürünleridir. Ya da kısaca bütün şiir ve şiirsel metinlerdir. Hece vezni gibi belli bir kalıp ve ölçü kaygısı güdülerek yazılır. Nesir ise serbest, ölçüsüz düz yazıdır. Nazım genel olarak bütün şiir türlerini kapsar. Nesir ise edebiyatın şiir dışındaki tüm biçimlerini. Roman, öykü, tiyatro, deneme gibi.
Nazım Nedir?
Vezin, kafiye gibi kayıtlara bağlı olan; ölçülü ve düzenli bir anlatma yolu. Nazım ahenge göre ayarlanır. Manzum eserlerde de, ahenk ön planda alındığı için, cümle kuruluşları, sözdizimi kurallarına göre değil, ahenge göre ayarlanır. Manzum eserlerde (nazımda) 4 unsur bulunur: Vezin, kafiye, şekil, konu.
Vezin, nazımda hecelerin düzenli şekilde sıralanması esasına dayanan bit söz ölçüsüdür. Kafiye ise, kelime ve eklerin son heceleri arasında ki ses benzerliğidir. Şekil, bir eserin dış yapısıdır.
Edebiyatımızda kullanılan nazım şekilleri, başlıca üç gruba ayrılır: 1 – Halk edebiyatı nazım şekilleri, 2 – Divan edebiyatı nazım şekilleri, 3 – Yeni nazım şekilleri.
Halk edebiyatı, halkın içinden yetişen saz şairleri tarafından sazla söylenerek sürüp gelen bu edebiyatın nazım birimi dörtlüdür.
Halk edebiyatında genel olarak yarım kafiye ve hece vezni kullanılır.
Halk edebiyatında belli nazım şekilleri vardır. Bunlar, dörtlüklerle kurulan şekiller ve bağlamlı şekiller diye başlıca iki gruba ayrılırlar. Dörtlüklerle kurulan şekillerin başlıcaları mani, koşma, destan, semai, varsağı şekilleridir Bunlar, mısra kümelenişleri ve kafiye düzeni bakımından bir olmakla beraber, dörtlüklerin sayısı vezinleri ve musikileri bakımından birbirlerinden ayrılırlar. Bağlamalı şekiller, bentlerle bağlama adı verilen değişmez mısraların birleşmeşinden meydana gelen nazım şekilleridir.
Halk edebiyatında, konulara göre adlar alan çeşitli nazım türleri vardır. Başlıcaları: Güzelleşme, taşlama, koçaklama, ağıt, ilahi, nefestir.
Divan edebiyatı zamanla Halk edebiyatını etkilemiş; halk şiirinin dili, özellikle XVI. yüzyıldan sonra eski saflığını kaybederek yabancı kelime ve kurallarla karışık bir durum almıştır. Divan Edebiyatında kullanılan nazım şekilleri, İslam medeniyeti çerçevesine giren bütün milletlerin ortaklaşa kullandıkları birtakım değişmez şekillerdir.
Divan nazımının ana birimi Beyittir. Beyit, başlı başına bir bütün sayılır. Beyitler arasında bir konu birliği olması şart değildir.
Bunun dışında, dört, beş, altı mısralık bentlerden meydana gelen nazım şekilleri de yer almıştır.
Divan edebiyatı nazım şekillerinin büyük bir bölümü Arapların egemenliğinde olmakla beraber, İslam medeniyeti çerçevesine giren Farslar ve Türkler de bunlara birkaç şekil katmışlardır. Başlıkları şunlardır: Kaside, Gazel, Kıta, Musammat, Mesnevi, Rubai, Şarkı, Tuyug.
Yeni nazımda kullanılan şekiller, Tanzimattan sonra başlayan Batı medeniyeti etkisi altındaki Türkiye edebiyatında kullanılan ve hepsi Batı edebiyatından alınan şekillerdir.
Tanzimat edebiyatının ilk devirlerinde şairler yeni düşünceleri eski şekiller içinde ifade etmişlerdir.
Tanzimat edebiyatının ikinci devrinde yetişen Abdülhak Hamit Tarhan şekil meselesini ele almış, eski şekilleri atarak yeni şekiller kullanmaya baslamış, bu yüzden eski geleneklere bağlı olanlarla yeniler arasında çetin tartışmalar olmuştur. Edebiyatı Cedide (1896 – 1901) devrinde Hamitin başladığı iş daha da genişletilmiş, eski şekiller büsbütün bırakılmıştır. O devirden bu yana, Batı edebiyatının şekil anlayışı benimsenerek sanatçılar eserlerinin şekillerini kendileri icat etmektedirler.
Yeni nazımda konu birliğine önem verilir. Yani, her manzume baştan sona kadar bir bütündür ve her birinin konusuna göre bir adı vardır.
Bendler bir plana göre sıralanır, bunlar konu bakımından birbirlerine bağlı oldukları için, yerlerini değiştirmek mümkün değildir.Yeni edebiyatta nazım birimi mısradır; fakat mısra, şiirin bütünlüğünü tamamlayan bir parçadır. Mısra kümelenişleri ve kafiye düzeninde ise hiçbir kural yoktur.
Nazım Şekilleri
Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri
a. Nazım Birimi Beyit Olan Nazım Şekilleri
1- Gazel : Beyit sayısı 5 ile 15 arasında değişir. Kafiye düzeni aa ? xa ? xa ? xa ? dır. Gazelin ilk beytine MATLA son beytine MAKTA en güzel beytine BEYTÜ-L GAZEL denir. Konu bütünlüğü yoktur. Her beyitte ayrı bir konu vardır. Konu olarak aşk, şarap ve güzellik işlenir. FUZULİ ? BAKİ ? NEDİM ? TAŞLICALI YAHYA.
2- Kaside : 33 ile 99 beyit arasında değişir. Kafiye düzeni aa ? xa ? xa ? xa ? dır. Kasideler genelde övgü şiirleridir. Dini konular ve övgü işlenir. TEVHİD : Allah? ın birliği ile ilgili şiirler. MÜNACAAT : Allah? a yalvarı yakarış şiirleridir. NAAT : Hz. Muhammed? in büyüklüğü ile ilgili şiirlerdir. MEDHİYE : Devrin ileri gelenleri övülür. NEF-İ ?
3- Mesnevi : Konu olarak klasik halk hikayeleri ve destani konuların işlendiği her beyiti kendi arasında uyaklı nazım birimidir. aa ? bb ? cc ? dd ? dir. Beyit sayıları 25.000 e bile ulaşabilir. Konusu genelde aşktır. FUZULİ ? ŞEYHİ ? NABİ ? ŞEYH GALİP ( Leyla ile Mecnun ? Hüsrev ile Şirin ? )
4- Müstezat : Müstezat artık mısra anlamına gelir. Gazel gibidir. Aynı bile denilebilir. Kafiye düzeni ax ? bx ? cx ? dx ? dir.
5- Kıt?a : Genellikle iki beyitten oluşan şiirlerdir. Beyit sayısı bazen daha fazla olabilir. Kafiye düzeni genelde olduğu gibi aa ? xa ? xa ? xa ? dır. Kıt?a larda nükte, yergi ve fikir konuları işlenir.
b. Nazım Birimi Dörtlük Olan Nazım Şekilleri
1- Rübia : Dört mısradan oluşan ve kendine özgü kuralları olan Rübia? nın kafiye düzeni aaxa düzenindedir. Bu türde az sözle çok söz söylemek sanattır. Ömer Hayam
2- Tuyuğ : Divan Edebiyatı? na Türklerin kazandırdığı 4 mısradan oluşan bir nazım biçimidir. Kafiye düzeni aaxa dır. Halk Edebiyatı mani? nin Divan Edebiyatı karşılığıdır. KADI BUHRANEDDİN ? NESİMİ ? ALİ ŞİR
3- Murabba : Felsefe ve aşk konularını inceleyen bir nazım biçimidir. Kafiye düzeni aaaa ? bbba ? ccca dır.
4- Şarkı : Şarkılar bestelenmek için yapıldığından fazla uzun değildir. Divan Edebiyatı? na Türklerin kazandırdığı nazım şekillerindendir. Değişmez konusu aşktır. NEDİM ? YAHYA KEMAL
5- Musammat :
6- Terkib-i Bent : ZİYA PAŞA ? BAĞDATLI RUHİ ? BAKİ
7- Terci-i Bent : ZİYA PAŞA
Halk Edebiyatı Nazım Şekillleri
a. Anonim Halk Edebiyatı
1- Mani : 7? li hece ölçüsü ile söylenen, tek dörtlükten oluşan şiirlerdir. aaxa
2- Ninni : 7? li 8 veya 9? lu hece ölçüsü. aaaa
3- Ağıt : Bir kişinin ölümünden duyulan acı. abab ? cccb ? dddb ? eeeb ?
4- Türkü : Türküler 8 veya 11? li hece ölçüsü. Aşk, tabiat, sevgi ve güzellik konuları işlenir.
b. Aşık Edebiyatı Nazım Şekilleri
1- Koşma : Dörtlük sayısı 3 veya 5 tir. 11 li hece ölçüsü kullanılır. abab ? cccb ? dddb ? Konu olarak aşk, tabiat, sevgi ve güzellik işlenir. GÜZELLEME ? KOÇAKLAMA ? TAŞLAMA ? AĞIT
2- Semai : 8 li hece ölçüsü kullanılır. 3 veya 5-6 dörtlükten oluşur. Güzellik, aşk, tabiat konuları işlenir.
3- Varsağı : 8 li hece ölçüsü ile söylenir. Semai ile benzerlik gösterir. Varsağı nın Semai den farkı Varsağı da erkekçe yiğitçe bir söyleyiş vardır. Bre ? hey gibi ünlemler kullanılır.
4- Destan : Dörtlük sayısı sınırlı değildir. Hece ölçüsü 11 li kalıbıdır. Son dörtlükte şairin mahrası bulunur. Konu olarak savaş, kahramanlık, kavga, isyan, yangın gibi konular, ayrıca dalkavukluk, parasızlık ve gülünç olaylar işlenir.
c. Tekke ve Tasavvuf Edebiyatı Nazım Şekilleri
1- İlahi : Konusu din ve çeşitli insanlardır. Allah? a yalvarma ve onu övme vardır. 7 li 8 li 11 li hece ölçüleri ile yazılır. İlahiler 3 ile 7 dörtlükten meydana gelir. YUNUS EMRE
2- Nefes : Bektaşi tarikatına ait tekke şairlerinin kendi tarikatlarının düşüncelerini yaymak için söyledikleri şiirlerdir.
3- Deme : Alevi ve Kızılbaş şairlerin kendi düşüncelerini dile getirdikleri bestelenen bir nazım biçimidir. 8 li hece ölçüsü kullanılır. 3 veya 5 dörtlükten oluşur.
4- Devriye : Vesin, şekil ve kafiye bakımından ilahiye benzer. Devriye de insanın Allah? tan gelip yine Allah? a gideceği konusu işlenir.
5- Nutuk : Şekil yönüyle koçma ya benzer. Tarikata yeni girenlere mürşitlerin bilgi vermek için söyledikleri şiirlerdir.
6- Sathiye : Nefesin bir türüdür. Tanrı ile konuşur ve şakalaşırcasına yazılan şiirlerdir.
d. Batı Edebiyatı? dan Alınan Nazım Şekilleri
1- Sone : Edebiyatımıza Servet-i Finun devrinde Fransızlar dan girdi. Toplam olarak 14 mısradır. Kafiye düzeni abab ? abba ? ccd ? ede dir.
2- Terza ? Rima : Bir başka batı edebiyatı nazım biçimidir. Kafiye düzeni aba ? bcb ? cdc ? d şeklindedir.
Nazım
Şiir
Destan
Ağıt
Mesnevi
Eleji
Nesir Nedir?
Nesir; serbest, ölçüsüz düz yazıdır. Edebiyatın şiir dışındaki tüm biçimlerini kapsar.
Nesir
Roman
Öykü
Masal
Tiyatro
Deneme
Makale
Biyografi
Otobiyografi
Eleştiri
Anı
Gezi yazısı
Mizah
Edebi destan
Sohbet(söyleşi)