Faucault’un Panoptikon Kavramı: Bir Modern Gözetim ve Özgürlük Paradoksu

Foucault’nun panoptikon kavramı, Jeremy Bentham’ın 18. yüzyılda tasarladığı hapishane modelinden yola çıkarak modern toplumların gözetim ve disiplin mekanizmalarını anlamak için güçlü bir metafor sunar. Panoptikon, merkezi bir gözetim kulesinden tüm mahkumların görülebildiği, ancak mahkumların gözetleyicileri göremediği bir yapıdır. Bu, bireylerde sürekli bir “gözetleniyor olma” hissi yaratarak öz-disiplini ve kendi kendini denetlemesini sağlar.

Günümüzde Panoptikon Kulesini Kim/Ne Temsil Ediyor?

Panoptikonun modern karşılığı, tek bir aktörle sınırlı olmaktan çok, karmaşık ve çok katmanlı bir gözetim ağını işaret eder. Bu ağda devletler, teknoloji devleri ve toplumsal bilinç, iç içe geçmiş roller oynar:

1. Devletler: Devletler, panoptikonun klasik temsilcileridir. Modern ulus-devletler, vatandaşlarını izlemek için hem fiziksel hem de dijital araçlar kullanır. CCTV kameraları, biyometrik veritabanları, internet trafiği izleme (örneğin, PRISM gibi programlar) ve sosyal kredi sistemleri (Çin örneğinde olduğu gibi), devletin gözetim kapasitesini gösterir. Ancak bu gözetim, “güvenlik” ve “düzen” adına meşrulaştırılır. Foucault’nun biyo-iktidar kavramı burada devreye girer: Devlet, bireylerin yaşamını düzenlemek ve “korumak” için gözetimi bir yönetim aracı olarak kullanır. Provokatif bir soru: Devlet, bireyleri koruma kisvesi altında bir panoptikon mu inşa ediyor, yoksa bu gözetim, modern toplumların karmaşıklığı karşısında kaçınılmaz bir zorunluluk mu?
2. Teknoloji Devleri: Google, Meta, Amazon gibi teknoloji şirketleri, panoptikonun yeni efendileri olarak görülebilir. Bu şirketler, kullanıcı verilerini toplayarak bireylerin davranışlarını, alışkanlıklarını ve hatta arzularını haritalandırır. Algoritmalar, bireylerin neyi seyredeceğini, satın alacağını ve hatta düşüneceğini tahmin eder ve yönlendirir. Bu, Foucault’nun panoptikonunda bir dönüşüm olarak okunabilir: Gözetim kulesi artık fiziksel değil, algoritmik bir buluttur. Kullanıcılar, “kişiselleştirilmiş” hizmetler karşılığında gönüllü olarak verilerini sunar. Bu gönüllülük, panoptikonun en sinsi yönüdür: Bireyler, gözetlendiklerini bilerek buna razı olur. Distopik bir açıdan, bu durum bireylerin özgürlüğünü bir tüketim illüzyonuna indirger. Ancak kuramsal olarak, bu şirketlerin sunduğu verimlilik ve bağlantısallık, bireylerin kendi kimliklerini inşa etmelerine olanak tanıyan bir araç olarak da görülebilir mi?
3. Kolektif Toplumsal Bilinç: Sosyal medya çağında, panoptikon sadece yukarıdan aşağıya bir gözetim değil, aynı zamanda yatay bir gözetim mekanizmasıdır. Bireyler, sosyal medya platformlarında birbirlerini izler, beğenir, eleştirir ve yargılar. “Cancel culture” ya da “sosyal linç” gibi fenomenler, bireylerin toplumsal normlara uymaya zorlandığı bir gözetim biçimini yansıtır. Foucault’nun “iktidar her yerdedir” fikri burada anlam kazanır: Gözetim kulesi, artık sadece devletin ya da şirketlerin değil, herkesin diğerlerini izlediği bir kolektif bilinçtir. Provokatif bir şekilde sorarsak: Sosyal medyada paylaştığımız her gönderi, bir öz-disiplin performansı mı, yoksa özgür bir ifade mi?

Distopik mi, Paradoksal bir Özgürlük mü?

Foucault’nun panoptikonu, bireylerin kendi kendilerini gözetlemeye zorlandığı bir distopyayı mı işaret eder, yoksa bu mekanizma bireylerin kendi “özgürlüklerini” inşa etmelerine olanak tanıyan bir paradoks mu sunar?

• Distopik Okuma: Panoptikon, bireylerin sürekli bir gözetim altında olduğu ve bu nedenle kendi davranışlarını sansürlediği bir kontrol toplumunu temsil eder. Günümüzde bu, dijital platformlarda daha da belirgindir. Örneğin, bir bireyin sosyal medyada “yanlış” bir şey söylemekten korkması, panoptikonun öz-disiplin mekanizmasının bir yansımasıdır. Algoritmalar, bireylerin davranışlarını öngörülebilir kalıplara indirger ve bu, özgürlüğü kısıtlayan bir makineleşmedir. Distopik olarak, bireyler özgür olduklarını düşünse de, aslında bir veri hapishanesinde mahkumdur. Teknoloji devlerinin ve devletlerin oluşturduğu bu ağ, bireylerin mahremiyetini ve özerkliğini tehdit eder. Foucault’nun “disiplin toplumu” burada bir “kontrol toplumu”na (Deleuze’ün terimiyle) evrilir: Gözetim, artık sadece hapishanelerde değil, her an her yerdedir.
• Paradoksal Özgürlük Okuması: Foucault, iktidarın sadece baskıcı olmadığını, aynı zamanda üretici olduğunu savunur. Panoptikon, bireyleri disipline ederken, aynı zamanda onların kendi kimliklerini ve öznelliklerini inşa etmelerine olanak tanır. Örneğin, sosyal medya, bireylerin kendilerini ifade etmeleri, topluluklar oluşturmaları ve hatta toplumsal değişim için harekete geçmeleri için bir alan sağlar. Bu, bir özgürlük paradoksudur: Bireyler, gözetim altında özgürce hareket ederken, aynı zamanda bu gözetimi içselleştirir. Kuramsal olarak, bu paradoks bireylerin “özgür” olmalarını sağlayan bir gerilim yaratır. Örneğin, bir influencer, sosyal medyada hem gözetim altındadır hem de kendi markasını yaratma özgürlüğüne sahiptir. Provokatif bir soru: Bu, gerçek bir özgürlük mü, yoksa gözetim altında oynanan bir tiyatro mu?
• Kuramsal Derinleşme: Foucault’nun panoptikonu, modern bireyin özneleşme sürecini anlamak için bir anahtar sunar. Bireyler, gözetim altında kendi kendilerini disipline ederken, aynı zamanda bu disiplin aracılığıyla öznelliklerini inşa ederler. Ancak bu özneleşme, her zaman iktidarın kuralları içinde gerçekleşir. Günümüzde, algoritmalar ve veri analitiği, bireylerin hangi “özne” olacaklarını büyük ölçüde belirler. Örneğin, bir algoritma, bir bireyin siyasi görüşlerini ya da tüketim alışkanlıklarını şekillendirebilir. Bu, Foucault’nun biyo-iktidar kavramıyla bağlantılıdır: İktidar, bireylerin bedenlerini ve arzularını düzenler. Ancak bu düzenleme, bireylerin “özgür” hissetmelerine olanak tanıyacak şekilde gizlidir. Distopik bir açıdan, bu bir tuzaktır; paradoksal bir açıdan ise, bireylerin modern dünyada var olabilmelerinin tek yoludur.

Mahkum ve Gardiyan Olmak

Günümüz panoptikonu, devletlerin, teknoloji devlerinin ve kolektif toplumsal bilincin iç içe geçtiği bir ağdır. Bu ağ, bireyleri hem disipline eder hem de onlara kendi öznelliklerini inşa etme alanı sunar. Distopik olarak, bu bir veri hapishanesidir: Bireyler, özgür olduklarını sanırken, her hareketleri izlenir ve yönlendirilir. Paradoksal olarak, bu gözetim, bireylerin kendilerini ifade etmeleri ve topluluklar oluşturmaları için bir zemin sağlar. Foucault’nun panoptikonu, ne saf bir distopyadır ne de bir özgürlük vaadi; aksine, her ikisinin gerilimli bir birleşimidir. Eğer hepimiz panoptikonun hem mahkumu hem de gardiyanıysak, bu kuleyi yıkmak mümkün mü, yoksa bu kule, modern bireyin varoluşunun kaçınılmaz bir parçası mı?