Sessizliğin Dili: Zerê’de İşaret Dili ve Derrida’nın Différance Kavramı

Kazım Öz’ün Zer filmi, dilsiz bir kadın kahramanın işaret diliyle kendini ifade etme çabası üzerinden, insan varoluşunun, kimliğin ve anlamın sınırlarını sorgular. Bu bağlamda, işaret dili, Jacques Derrida’nın différance kavramıyla ilişkilendirilebilir mi? Différance, anlamın sürekli ertelenmesini, kelimeler arasındaki farkların ve izlerin birbiriyle ilişkili bir ağ oluşturmasını ifade eder. Zerê’nin sessiz dünyası, bu kavramsal çerçeveyi somut bir alana taşır mı? Aşağıda, bu soruyu çeşitli açılardan derinlemesine ele alıyorum.

Sessizliğin Anlam Ağı

Zerê’nin dilsiz kahramanı, işaret diliyle iletişim kurarken, sözcüklerin ötesinde bir anlam üretir. İşaret dili, görsel ve bedensel bir sistem olarak, sözlü dilin hiyerarşisine meydan okur. Derrida’nın différance kavramı, anlamın sabit olmadığını, bir işaretin başka bir işarete atıfta bulunarak var olduğunu savunur. Zerê’nin elleriyle çizdiği her jest, bir kelimeye sabitlenmek yerine, izleyicinin zihninde sürekli değişen bir anlam zinciri yaratır. Örneğin, bir işaret, bağlama göre sevgi, öfke ya da çaresizlik ifade edebilir. Bu, différance’ın “fark” ve “erteleme” unsurlarını yansıtır: Anlam, hiçbir zaman tam olarak yakalanamaz, hep başka bir yoruma kayar. Kahramanın sessizliği, bu kaygan anlam dünyasında bir tür özgürlük sunar; çünkü sözlü dilin dayattığı kesinlikten kurtulur. Ancak bu özgürlük, aynı zamanda bir yalıtılmışlık getirir. Kahraman, işaret diliyle çevresindekilere ulaşmaya çalışırken, toplumun anlamlandırma pratiklerinin dışında kalır. Bu çelişki, différance’ın hem yaratıcı hem de yıkıcı doğasını somutlaştırır.

Bedenin Yazısı

İşaret dili, Zerê’de yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda bedenin yazıya dönüşmüş halidir. Derrida, yazıyı, konuşmanın gölgesinde kalan bir sistem olarak değil, anlamın üretiminde eşit derecede güçlü bir unsur olarak tanımlar. Zerê’nin kahramanı, ses yerine bedeniyle “yazar”. Elleri, yüz ifadeleri ve hareketleri, bir metin gibi okunmayı bekler. Ancak bu metin, sabit bir anlam taşımaz; izleyicinin algısına, kültürel kodlara ve bağlama göre yeniden şekillenir. Différance burada, kahramanın jestlerinin sürekli farklılaşan anlamlarında belirir. Örneğin, bir işaret, bir köyde sevgiyle karşılanırken, başka bir bağlamda yadırganabilir. Bu, Derrida’nın logomerkezciliği eleştirisini anımsatır: Sözlü dilin üstünlüğü, işaret dilinin akışkanlığı karşısında sorgulanır. Kahramanın bedeni, hem bir direniş hem de bir teslimiyet alanı olur; çünkü işaret dili, onun kimliğini ifade ederken, aynı zamanda toplumun anlamlandırma sınırlarına çarpar.

Toplumun Sınırları ve Anlamın Kaybı

Zerê’nin kahramanı, işaret diliyle iletişim kurarken, toplumun dilsel ve kültürel normlarıyla çatışır. Différance, anlamın yalnızca farklılıklar aracılığıyla üretildiğini söyler; ancak bu farklılıklar, toplumun hiyerarşik yapılarında sıkışabilir. Kahraman, işaret diliyle bir “fark” yaratır, ama bu fark, çoğunluk tarafından anlaşılmadığında, bir tür görünmezliğe mahkûm olur. Derrida’nın kavramı, burada toplumsal bir eleştiriyle kesişir: Anlam, yalnızca egemen dil sistemleri içinde tanınır. Kahramanın sessizliği, bu sistemlerin dışlayıcılığını açığa çıkarır. Örneğin, bir sahnede kahramanın jestleri, çevresindekiler tarafından yanlış anlaşılır ya da tamamen görmezden gelinir. Bu, différance’ın toplumsal boyutunu ortaya koyar: Anlam, yalnızca iletişimde değil, aynı zamanda güç ilişkilerinde de ertelenir. Kahramanın sessiz çığlığı, toplumun dayattığı dilsel normlara karşı bir isyan olarak okunabilir, ancak bu isyan, aynı zamanda onun yalnızlığını derinleştirir.

Geleceğin İletişim Düzlemi

Zerê’nin işaret dili, yalnızca bugünün değil, geleceğin iletişim olanaklarını da sorgular. Yapay zeka ve dijital platformlar, iletişimi yeniden tanımlarken, işaret dili gibi sözsüz sistemler, anlamın üretiminde alternatif yollar sunar. Différance, bu bağlamda, dijital çağın çok katmanlı iletişim ağlarıyla paralellik gösterir. Örneğin, bir emoji ya da bir GIF, tıpkı işaret dili gibi, sabit bir anlama direnir ve bağlama göre farklı yorumlanır. Zerê’nin kahramanı, bu açıdan, geleceğin iletişim paradigmalarına bir pencere açar. Onun jestleri, metaverse gibi sanal gerçeklik alanlarında, anlamın sürekli yeniden inşa edildiği bir dünyada nasıl bir yer bulur? Différance, bu soruya yanıt ararken, anlamın sabitlenemeyeceğini, her zaman bir izler ağında var olacağını hatırlatır. Kahramanın sessizliği, bu ağın hem en güçlü hem de en kırılgan düğümü olur.

Varoluşun Sınırlarında

Zerê’nin dilsiz kahramanı, işaret diliyle yalnızca iletişim kurmaz; aynı zamanda varoluşsal bir duruşu temsil eder. Différance, anlamın sabit bir özden yoksun olduğunu söyler; Zerê’de ise kahramanın sessizliği, kimliğin ve benliğin de sabit olmadığını ima eder. Onun jestleri, bir özü ifade etmekten çok, bir olma sürecini yansıtır. Her hareket, bir öncekinin izini taşır ve bir sonrakine işaret eder. Bu, différance’ın zamansal boyutunu somutlaştırır: Anlam, ne tam olarak şimdidedir ne de tamamen geçmişte; hep bir aradadır. Kahramanın sessizliği, bu aradalığı yaşar. Onun varoluşu, toplumun anlamlandırma pratiklerine karşı bir direniş, ama aynı zamanda bir teslimiyettir. Çünkü işaret dili, hem özgürleştirici hem de kısıtlayıcıdır: Kahramanı görünür kılar, ama aynı zamanda onun anlaşılmasını engeller.

Zerê’nin dilsiz kahramanı, işaret diliyle, Derrida’nın différance kavramını somut bir düzlemde cisimleştirir. Onun sessizliği, anlamın kayganlığını, bedenin yazıdaki gücünü ve toplumun dilsel sınırlarını açığa çıkarır. Aynı zamanda, geleceğin iletişim olanaklarına dair bir ufuk çizer. Bu sessizlik, yalnızca bir eksiklik değil, aynı zamanda bir zenginliktir; çünkü anlamın sabitlenemeyeceğini, her zaman başka bir yoruma açık olduğunu hatırlatır. Zerê, bu yönüyle, hem bireysel hem de kolektif bir sorgulamanın sahnesi olur.