Çawa mirov dizane ku ew nijadperest e?
🔹 1. Perspektîfa Zanistî
a) Psîkolojî
Pêşdarazî: Ger kesek dest bi destnîşankirina heman taybetmendiyan ji hemî endamên komekê re bike (mînak, “Mirovên nijada X tembel in”), ev dibe ku nîşana nijadperestiya hişmend an nehişmend be.
Pêşdarazîyên nasnameyî: Mejîyê mirov meyla wê heye ku di navbera “em” û “wan” de cudahîyê bike. Ji hêla pêşketinê ve, ev mekanîzmayek “parastina eşîran” e. Lêbelê, di civaka nûjen de, ew vediguhere cudakariyê.
Testên nerasterast: Di psîkolojiyê de, rêbazên wekî Testa Komeleya Nerasterast (IAT) dipîvin ka kesek bi nehişmendî têkiliyên neyînî li hember hin koman dihewîne an na.
b) Sosyolojî
Têkiliyên hêzê: Nijadperestî ne tenê pêşdaraziya takekesî ye; ew di heman demê de newekheviya sîstemîk e. Ger kesek bi berdewamî nijad an komeke etnîkî wekî “kêm” bibîne, ev jî nijadperestiya civakî ye.
Analîza zimanî: Kesek ku di axaftina xwe de bi berdewamî gotinên kategorîk, giştî û derxistinî yên wekî “ne yek ji me,” “yên din,” “xwîna xwîna xerab,” û “nepak” bikar tîne, di hişê xwe de şopên nijadperestiyê hene.
c) Zanista Mejî
Lêkolîn nîşan didin ku dema mirov rûyên etnîsîteyên cûda dibînin, di herêma amîgdala ya mêjî de çalakbûnek zêde dibe (bi têgihîştina xetereyê ve girêdayî). Ev dibe ku refleksek biyolojîk be, lê mirov dikare bi hişmendiya hişmend û perwerdehiya exlaqî vê yekê derbas bike.
Berdewamiya nijadperestiyê dema ku ev “bertekên prîmîtîf” bê guman ji hêla baweriyên çandî ve têne xurt kirin çêdibe.
🔹 2. Perspektîfa Felsefî
a) Perspektîfa Exlaqî
Generalîzm (exlaqa Kantî): Nijadperestî qanûna exlaqî ya gerdûnî binpê dike ji ber ku ew mirovan wekî “wate” dibîne ne wekî “armanc”. Ger hûn mirovan li gorî nijada wan binirxînin, hûn wan bêmirov dikin.
Rastiya Yê Din (Levinas): Testa herî girîng ji bo têgihîştina ka hûn nijadperest in, şiyana we ye ku hûn li rûyê “yê din” binêrin. Ger, dema ku hûn bi kesekî cuda re rû bi rû dimînin, hûn di wî de ne mirovek lê gef an stereotîpek dibînin, hûn di ramana nijadperest de asê mane.
b) Nêzîkatiya Hebûnî
Li gorî Sartre, nijadperestî di bingeh de rêyek e ku fikara xwe ya hebûnî li ser yekî din projey bike. Kesekî nijadperest “yê din” kêm dike da ku kêmasiyên xwe veşêre. Ji ber vê yekê, rêya têgihîştina ka hûn nijadperest in ev e ku hûn lêkolîn bikin ka hûn bi berdewamî di pirsên ku hûn ji xwe dipirsin de “yê din sûcdar dikin”.
c) Epistemolojîk
Kesekî nijadperest di awayê xwe yê “zanînê” de xelet e. Ew mirovan ne wekî takekesan, lê wekî “hilgirên taybetmendiyên komê” dibînin. Bi gotineke din, kesek dikare nijadperestiya xwe nas bike dema ku ew fêm dike ku ramana wî ya kategorîk pir dûr çûye.
🔹 3. Pirsên ji bo Testa Xweser
Mirovek dikare bi bersivdayîna rast a van pirsan kifş bike ka ew meyldarê nijadperestiyê ye an na:
Dema ku ez rastî kesekî/ê ji paşxaneya etnîkî ya cuda têm, ez pêşî “etîketa takekesî” an “etîketa komê” dibînim?
Ez heman taybetmendiyan ji hemî endamên komekê re vedibêjim?
Ez bawer dikim ku ew kesên ku “ne wek me ne” di warê hêz, derfet û mafan de kêmtir heq dikin?
Ez di zimanê xwe de bi berdewamî giştîkirinên îstîsnayî bikar tînim?
Ez hestên otomatîkî yên wekî tirs, nefret, an jî nefretê li hember kesekî/ê cuda diceribînim? Ez van hestan dipirsim?
