Samuel Beckett pek tanınmayan İrlandalı bir yazarken, Wilfred R. Bion’la Londra’da gerçekleştirdiği bir psikanaliz tedavisinden yıllar sonra yirminci yüzyılın en büyük yazarlarından, Bion da psikanalizin en özgün kuramcılarından biri olacaktı.
Yaratıcı sürece ilgi duyan psikanalist Didier Anzieu, bu tedavinin seyrini, girdiği çıkmazı, bir otoanaliz biçiminde yeniden ele alınışını ve bu aşamanın hem yazar üzerindeki tedavi edici etkisini hem de yazarda edebi açıdan nasıl bir verimliliğe yol açtığını anlatıyor.
Anzieu’nün kitabı denemeden, klinik gözlemden, seyir defterinden ve biyografiden izler taşıyor. Yazar yeri geldiğinde, hakkında yazdığı yazara da öykünüyor, onun üslubunu yakalamaya çalışıyor. Bazen okumanın, bazen de yazının bir savunusuna girişiyor.
Neredeyse kırk yıl boyunca büyüsüne kapıldığı yazar hakkında kitap yazan bir psikanalistin bu sıradışı okuma, yorumlama ve yazma günlüğünün edebiyat, psikanaliz ve yazmakla ilgilenen okurların ilgisini çekeceğine inanıyoruz.
ÇEVİRMENİN NOTU
Didier Anzieu, yıllarca Beckett üzerine aldığı notlara, hatta yazarın yapıtlarına bile başvurmadan, sadece hatırladığı ve etkilenmiş olduğu şeylere dayanarak, alıntılardan, dipnotlardan uzak durarak, kısacası akademik olmayan, öznel bir metin yazmak istemiş Beckett üzerine, ama öylesine kural tanımaz bir tarz benimsemeye çalışmış ki yeri geldiğinde kendi kurallarını da ihlal etmiş. Çelişkilerden kaçınmak istememiş, bir yandan kitabını, bir yandan kitabının güncesini yazarken, okurla paylaşmış onları. Beckett’ı ve ona ilişkin kendi okumasını ifade edebileceği özgün bir üslup ararken, yer yer yazarla özdeşleşmiş, onun üslubuna öykünmüş, sözcük oyunlarını, parodilerini, birbirini sorgulayarak, iptal ederek uzayıp giden önermelerini, mantığı tersine çeviren mantık oyunlarını taklit etmiş. Hem Beckett’ın hem de Anzieu’nün dilsel ve kültürel referanslarının zenginliği de buna eklenince, Anzieu’nün toplam beş dipnot kullandığı ve dipnot kullanmamayı önemsediği bu kitabı ancak çok sayıda dipnot kullanarak, bazen de metin dipnotlarla fazla kesintiye uğramasın diye parantezler içinde açıklama yaparak, sözcüklerin Türkçesini/Fransızcasını vererek çevirebildim, çevirebildiğim kadarıyla diyelim.
“Her çeviri ihanettir” diyor Anzieu.
OKUMA PARÇASI
Birinci Bölüm, s. 11-13
Özet. Bu ilk bölümü okur için özetlemek zor çünkü okurun kim olduğunu ve okumanın hangi duygulanıma dayandığını pek bilmiyoruz. Yazar –peki uygun ad bu mu?– kendini “tutkulu” bir Beckett okuru ve tedavi etmeye çalışan bir psikanalist olarak sunuyor… kimi, neyi? İş işten geçtikten sonra Beckett’ı ve onun yıkıcı yazma düşkünlüğünü mü? Kendini ve kendi tedavi edici okuma düşkünlüğünü mü? Yazar, Beckett’ta kendini mi psikanalize tabi tutuyor? Sonunda Beckett bir psikanaliste teslim olmasa da en azından bu psikanaliste gelecek mi? Yani olay birliğini oluşturan şeyi anlamakta oldukça yetersiz kalıyoruz.
Zaman birliği hem geniş, hem de anlaşılması kolay: Biri için verili bir anda var olan şey ile başka biri için başka bir anda var olan şey arasında fark yok; daima şimdiki zaman; tabii temsil edilebilir olması koşuluyla. Ama, her biri kendi tarzında olmak üzere, yazı ve psikanalizin yaptığı şey de bu değil mi?
Buna karşılık, çeşitli gezintilere davet edilen okurun azami yarar sağlaması için mekân birliğine uyulmuyor: Yok olmuş bir tiyatro, yıldızlı gökyüzünü gözlemek için bir siper, Vincennes Ormanı’nda karşılaşmalar, kartondan tablolar yapan bir ressama ziyaret, varsayılan yazarın uykusuzluğunun titizlikle betimlenmesi, kap üzerine düşünceler, bir akıl hastanesinin bahçesinde işleyen dokunsal aynaya ilişkin ilginç fikir, anlatı ile söylem arasındaki, yansıma sözcükler, gurultular ve küfürler arasındaki farklar üzerine, neresi olduğu belirtilmemiş yerlerde gerçekleştirilen kaçınılmaz tartışmalar, ki bu da bizi mantıksal olarak anüs tarafından düşünce üretimi, ardından da papağanlar olayına götürüyor. Bunu sans (-sız / -siz) edatının anlamı üzerine karmakarışık yeni bir tartışma, ardından da olumsuz düşünce kuramına temkinli bir giriş izliyor. Bu başıboş gezinti sonunda amacına ulaşıyor: Beckett psikanaliste geliyor. Bölümün parlak pasajı bu.
Her şey gri, kasvetli bir atmosfere bürünmüştür: Eğer nedenini bilmek istiyorsan, devamını oku.
18 Ekim 1990
1953 yılının ilk haftaları, serin bir akşam ama kış havası gibi değil, ömrüm boyunca ilk ve son kez Babylone Tiyatrosu’ndayım. Bu olay anılarım arasında önemsiz bir yer tutacak ve giderek yok olacak. Otuz yaşındayım. Dört kişiyiz: ikinci çocuğumuzu bekleyen karım, benim gibi Daniel Lagache’ın formasyon alan psikanalistlere yönelik seminerine devam eden ve yine benim gibi Lacan tarafından analiz edilen psikolog bir meslektaşım; son olarak, onun mühendis kocası. Tanınmayan birinin ilk oyunu sahneleniyor ama yazarınızın durumundan da anlayacağınız gibi, Paris’in sol yakasında oturan her aydın oyunu görmek zorunda hissediyor kendini. Oyun skandal yaratıyor, ama aşırı politik ya da erotik bir içeriğe sahip olduğu için değil, içeriği olmadığı için, hiçbir şey üzerine ve hiçbir şeyden yana olmayan bir oyun olduğu için: edebiyatın genel ahlakına, bekleyişi ve beklentisiyle alay edilen izleyiciye, bir şeylerin olacağını, bir tiyatro temsilinin bir olayın temsili olduğunu varsayan zımni sözleşmeye aykırı davranış, daha beteri darbe. Perde açıldığında salonun yarısı boş. Ara olduğunda, başka birçokları gibi bu duruma daha fazla katlanamayan mühendis arkadaş gidiyor. Yakınlardaki bir kahvede bekleyecek bizi: Arkadaşın psikanalize ve modern tiyatroya duyduğu düşmanlık kalıcı olacak.
İkinci perde: birkaç anlamsız varyant dışında birincinin tekrarı. Bize doğrudan hitap ederek bekleyişimizle dalga geçen oyuncuların alaylı sözlerine rağmen, beklemekte inat ediyoruz. Sonuna dek bekleyeceğiz, tıpkı ömrümüz boyunca bir gün her şeyin bitmesini beklediğimiz gibi, ki bu da sonuçta çok zaman alıyor. Aslında başlık bizi uyarmıştı: Godot’yu Beklerken. Çıkışta, her türlü yanlış anlama ihtimalinden uzak görünüyor oyun bana. Tanrı öldü, biliyoruz, ama gelmesini beklemeye devam ediyoruz. Daha doğrusu, her şeyi ondan beklemek yerine, küçük tanrılar tarafından küçük şeyler verilmesini bekliyoruz: eğlenceler, hayaller, zorbalıklar, kurumlanmalar, devamlı altüst olan sebepler; sakar ya da sefih tanrılar.*
Rüyalarımdan biri gerçekleşiyordu: Pascal’ın Düşünceler’inin sahneye konduğunu görmek. O dönem Düşünceler’in eleştirel bir baskısını hazırlıyordum… Ama bunları daha sonra düşündüm. O sırada coşmuş ve büyülenmiş haldeydim.
Yine de olağanüstü bir fark vardı: Samuel Beckett’ın oyunu kahkaha dalgalarına yol açıyordu. Zoraki, daha doğrusu kara kahkahalar. Buna karşılık Pascal gülmez. Ne yaşamında ne yapıtında güldürmeye çalışır. Kaygıyı, polemiği, suçlamaları, soyut biçimleri kullanır. Oynadığı zaman, ötekiyle değil, şeylerle oynar: cıvayla dolu dikey bir tüp, bir hesap makinesi. İnsanlık durumunun sefaletini Beckett da onun kadar yaşadı. Ama ondan ironiyle, acı alayla, sözcük oyunlarıyla, dalga geçen öykünmelerle, parodilerle, asparagaslarla söz ediyor. Okurda, izleyicide kışkırttığı kahkaha, varlığımızın merkezini dolduran hiçliğin ifşasını katlanılır kılıyor.
* “Sakar” anlamına gelen Fransızca godiche ve “sefih” anlamına gelen godailleux sözcüğü. Godot’ya ve “tanrı” anlamına gelen İngilizce god sözcüğüne gönderme. –ç.n.
KÜNYE
Didier Anzieu
Beckett
Çeviri: Nesrin Demiryontan
Metis Yayınları
Yayıma Hazırlayan: Savaş Kılıç
Kapak Tasarımı: Emine Bora
Kitabın Baskıları:
1. Basım: Mayıs 2020
280 s.
İÇİNDEKİLER
Çevirmenin Notu
Birinci Bölüm
İkinci Bölüm
Üçüncü Bölüm
Dördüncü Bölüm
Beşinci Bölüm
Altıncı Bölüm
Yedinci ve Sonuncu Bölüm
Not 1: Watt’ın Sam’e Yönelik Anlatılarındaki
Tersine Çevirmeler Üzerine
Not 2: Palindrom Üzerine
Not 3: Beckett Filmolojisi Üzerine
Not 4: Müziğe Uyarlama Üzerine
Not 5: Beckett’ın Yapıtında Alkolizmin Çalışması
Not 6: Daha Kötüsünü Daha İyi Yapmak
Not 7
Bitiş
Kronoloji
Kaynakça