Bedenin Hâkimiyeti ile Özgürlüğün Hayali: Foucault, Proudhon ve Machiavelli Arasında Bir Çatışma

 

Biyo-İktidarın Görünmez Egemenliği

Michel Foucault’nun biyo-iktidar kavramı, modern toplumlarda gücün yalnızca baskıcı bir zorbalık olmadığını, aksine hayatın her zerresine sızan, bedeni ve toplumu düzenleyen bir disiplin ağı olduğunu ileri sürer. Bu, bireylerin doğumundan ölümüne kadar yaşam süreçlerini kontrol eden bir mekanizmadır: sağlık sistemleri, eğitim, aile yapıları, hatta arzular ve korkular. Foucault’ya göre, bu iktidar biçimi, bireyleri özgür kıldığını iddia ederken, aslında onları daha derinden bir denetim altına alır. Biyo-iktidar, bireyin bedenini ve zihnini şekillendirerek, toplumsal normlara uygun “yararlı” bireyler yaratır. Bu, Proudhon’un anarşist federasyon fikrinin tam zıddıdır; çünkü Proudhon, bireylerin özgürce bir araya geldiği, merkezi otoritenin olmadığı bir toplumu hayal eder. Foucault’nun dünyasında ise özgürlük, yalnızca bir yanılsamadır; birey, biyo-iktidarın görünmez ipleriyle oynayan bir kukladır. Bu, Proudhon’un ütopyasını bir hayal kırıklığına dönüştürür; çünkü hiçbir federasyon, bu derinlemesine işleyen kontrol mekanizmalarından kaçamaz.

Anarşist Federasyonun Kırılgan Rüyası

Pierre-Joseph Proudhon’un anarşist federasyonu, bireylerin gönüllü iş birliğiyle oluşturduğu, hiyerarşisiz ve özerk topluluklara dayanır. Bu vizyon, merkezi otoritelerin ve devletlerin yokluğunda, bireylerin karşılıklı yardımlaşma ve özgürlük temelinde bir araya gelmesini öngörür. Ancak Foucault’nun biyo-iktidar lensinden bakıldığında, bu rüya naif bir umuttan ibarettir. Proudhon’un federasyonu, bireylerin özgür iradesine güvense de, biyo-iktidar, bu iradenin zaten şekillendirilmiş olduğunu savunur. İnsanlar, özgür olduklarını sanırken, sağlık, eğitim, çalışma ve hatta eğlence gibi alanlarda biyo-iktidarın normlarına göre davranır. Örneğin, bir federasyonun işleyişi için gerekli olan “karşılıklı yardımlaşma” bile, biyo-iktidarın bireyleri “yararlı” olmaya zorlayan mekanizmaları tarafından yönlendirilebilir. Proudhon’un özgürlük hayali, bu nedenle, biyo-iktidarın mikro düzeydeki kontrol mekanizmalarına çarpıp dağılır. Foucault, bu hayalin tarihsel olarak mümkün olmadığını, çünkü modern toplumların zaten bu kontrol ağlarıyla örüldüğünü iddia eder.

Machiavelli’nin Prensi: Gerçekliğin Soğuk Yüzü

Niccolò Machiavelli’nin, Prens’’i, bu iki vizyon arasında pragmatik bir denge sunar. Machiavelli, iktidarın doğasını ne Foucault’nun analitik derinliğiyle ne de Proudhon’un idealist coşkusuyla ele alır; onun için iktidar, elde edilmesi ve korunması gereken bir araçtır. Prens, ne tamamen özgür bir toplum hayali kurar ne de biyo-iktidarın sofistike ağlarına dalar; o, gücün somut ve stratejik kullanımına odaklanır. Machiavelli’ye göre, bir lider, halkın arzularını manipüle ederek veya korku salarak otoritesini sürdürebilir. Bu, biyo-iktidarın modern biçimlerinden farklıdır; çünkü Machiavelli’nin Prens’i, açıkça görünür bir otorite figürüdür, oysa biyo-iktidar görünmez bir ağdır. Ancak Machiavelli, Proudhon’un federasyon fikrine de mesafelidir; çünkü onun dünyasında, insanlar doğaları gereği bencildir ve özgür bir iş birliği, kaosa yol açabilir. Prens, bu nedenle, hem biyo-iktidarın disiplin mekanizmalarını hem de anarşist federasyonun özgürlük idealini reddederek, gücün çıplak gerçekliğine odaklanır.

Tarihsel Gerilim: İdeal ile Gerçek Arasında

Bu üç düşünürün fikirleri, tarihsel bağlamda farklı gerilimleri yansıtır. Proudhon’un 19. yüzyıl ütopyası, sanayi devriminin yarattığı eşitsizliklere ve devlet baskısına bir tepki olarak doğar. Ancak Foucault, bu tür idealist projelerin, modern toplumların disiplin mekanizmaları tarafından zaten ele geçirildiğini gösterir. Örneğin, 19. yüzyılın işçi kooperatifleri veya komünleri, Proudhon’un ruhuna uygun olsa da, sonunda biyo-iktidarın sağlık, eğitim ve çalışma normlarına tabi olmuştur. Machiavelli ise bu tarihsel gerilimde daha evrensel bir duruş sergiler: İster 16. yüzyıl İtalya’sında ister modern toplumlarda, iktidar her zaman stratejik bir oyun olarak kalır. Onun prensi, biyo-iktidarın karmaşık ağlarını fark etmese de, bu ağların etkilerini sezgisel olarak kullanabilir; halkı disipline etmek için korku ve sevgi gibi araçları ustalıkla devreye sokar.

İnsan Doğasının Sınırları

Antropolojik açıdan, bu üç düşünce, insan doğasına dair farklı varsayımlara dayanır. Proudhon, insanın özünde iş birliğine yatkın olduğunu ve doğru koşullar altında özgürce bir araya gelebileceğini savunur. Foucault, bu iyimserliği reddeder; ona göre, insan bedeni ve zihni, biyo-iktidarın şekillendirdiği bir alandır ve özgürlük, bu şekillendirmenin bir yan ürünüdür. Machiavelli ise insanın ne özünde iyi ne de kötü olduğunu, yalnızca çıkarlarına göre hareket ettiğini söyler. Bu, onun prensinin hem Foucault’nun biyo-iktidarına hem de Proudhon’un federasyonuna bir alternatif sunmasını sağlar. Machiavelli’nin lideri, biyo-iktidarın modern tekniklerini bilmese de, insanların arzularını ve korkularını manipüle ederek benzer bir disiplin yaratabilir. Örneğin, bir prensin halkı birleştirme stratejisi, biyo-iktidarın normlaştırıcı etkilerine paralel bir şekilde toplumu düzenleyebilir.

Dil ve Simgesel Düzen

Dilbilimsel olarak, bu üç düşünce, iktidar ve özgürlük kavramlarını farklı simgelerle ifade eder. Proudhon’un federasyonu, “karşılıklılık” ve “özgürlük” gibi kelimelerle doludur; bu, bir umut dilidir. Foucault’nun biyo-iktidarı ise “disiplin”, “kontrol” ve “norm” gibi terimlerle işler; bu, soğuk ve analitik bir dildir. Machiavelli’nin dünyasında ise “güç”, “strateji” ve “hâkimiyet” ön plandadır; bu, doğrudan ve pragmatik bir dildir. Bu farklı diller, her bir düşünürün dünyayı nasıl gördüğünü ve insan ilişkilerini nasıl anlamlandırdığını gösterir. Foucault’nun biyo-iktidarı, dilin kendisinin de bir kontrol aracı olduğunu savunurken, Proudhon’un dili, bireyleri özgürleştirme umudunu taşır. Machiavelli ise dili bir silah olarak kullanır; prensin sözleri, halkı yönlendirmek için bir araçtır.

Etik Çatışmalar

Etik açıdan, bu üç düşünce, birey ve toplum arasındaki ilişkiye dair farklı sorular sorar. Proudhon, bireyin özgürlüğünün toplumu güçlendireceğini savunurken, Foucault, bu özgürlüğün yalnızca bir yanılsama olduğunu öne sürer. Machiavelli ise etik kaygıları bir kenara bırakır; onun için önemli olan, sonucun etkinliğidir. Örneğin, bir prensin halkı disipline etmek için yalan söylemesi veya korku salması, Foucault’nun biyo-iktidarının modern tekniklerinden daha kaba olsa da, benzer bir amaca hizmet eder: toplumu düzenlemek. Ancak Machiavelli’nin bu pragmatizmi, Proudhon’un ahlaki idealizmine tamamen ters düşer. Foucault’nun biyo-iktidarı ise bu ikisi arasında bir köprü kurar; çünkü o, etik söylemlerin bile iktidarın bir aracı olabileceğini savunur.

 Gerçeklik ile Hayal Arasında

Foucault’nun biyo-iktidarı, Proudhon’un anarşist federasyonunu, özgürlüğün mümkün olmadığı bir dünyada naif bir hayal olarak yıkar. Machiavelli’nin prensi ise bu çatışmaya pragmatik bir çözüm sunar; o, ne özgürlüğün hayalini kurar ne de biyo-iktidarın karmaşıklığını analiz eder, sadece gücü elde etmeye ve korumaya odaklanır. Bu üç düşünce, insanlığın özgürlük ve kontrol arasındaki bitmeyen gerilimini farklı açılardan aydınlatır. Foucault, modern toplumların derinlemesine işleyen kontrol mekanizmalarını açığa çıkarırken, Proudhon, bu mekanizmalara karşı bir umut ışığı yakar. Machiavelli ise bu ikisi arasında soğukkanlı bir denge kurar: İktidar, ne tamamen kaçınılabilir ne de tamamen kucaklanabilir; o, yalnızca yönetilebilir. Bu gerilim, insanlık tarihinin hem en büyük umudu hem de en derin çelişkisi olarak kalmaya devam eder.