Hegel, tarihin “akılsal” olduğunu savunur. Bu iddiayı nasıl yorumlayabiliriz? Tarihteki kötülükler ve trajediler de “akılsal” mıdır?
Hegel’in tarihin “akılsal” olduğu yönündeki iddiası, modern Batı felsefesindeki en çetrefilli ve yanlış anlaşılan kavramlardan biridir. Bu iddia, basitçe tarihin olaylarının mantıklı veya açıklanabilir olduğu anlamına gelmez; daha ziyade, tarihin derin bir içsel mantığa, bir erekselliğe (teleoloji) ve son kertede Mutlak Tin’in (Geist) kendi kendini gerçekleştirmesine yönelik ilerleyen bir sürece sahip olduğu anlamına gelir.
Hegel’in Tarih Anlayışında Akılsallık
Hegel için akılsallık, durağan bir ilke değil, kendini sürekli açan, diyalektik bir süreçtir. Tarih, Tin’in başlangıçtaki “kendinde” (in-itself) durumundan, dışsallaşma (Alienation) ve kendini yabancılaşma (Entfremdung) yoluyla çelişkilerle yüzleşerek, nihayetinde “kendi için” (for-itself) ve “kendinde ve kendi için” (in-and-for-itself) bilincine ulaşma yolculuğudur. Bu süreçte, her bir tarihsel dönem, bir önceki dönemin sınırlılıklarını aşan ve Tin’in kendi öz bilincine doğru ilerlemesini sağlayan bir tez, antitez ve sentez aşaması olarak görülebilir.
Akılsallık, bu bağlamda, her şeyin bir nedeni ve bir amacı olduğu evrensel bir ilke olarak işler. Ancak bu, Hegel’in olayların basit bir doğrusal nedenselliğini kastettiği anlamına gelmez. Daha ziyade, tarihin içsel bir gerekliliğe ve bir logos‘a sahip olduğu anlamına gelir. Bu logos, bireysel iradelerin ve tutkuların ötesinde işler; zira Hegel, “dünya tarihinin gizli ereği”nin, bireylerin bilinçli niyetlerinin çok ötesinde, Tin’in kendi kendini gerçekleştirmesi olduğunu öne sürer. Bu nedenle, tarihin akılsallığı, bir anlamda, rasyonel bir zorunluluk olarak da yorumlanabilir.
Kötülükler ve Trajediler Akılsal mıdır?
Bu noktada, Hegel’in felsefesinin en tartışmalı boyutlarından birine geliyoruz: tarihteki kötülüklerin ve trajedilerin akılsallıkla ilişkisi. Yüzeysel bir bakış açısıyla, savaşlar, soykırımlar, baskılar ve acılar gibi olayların herhangi bir akılsal plana sığdırılması imkansız görünür. Ancak Hegel’in perspektifinden bakıldığında, bu olaylar da Tin’in kendi kendini gerçekleştirme sürecinin zorunlu, hatta işlevsel parçaları olarak görülebilir.
Hegel, “aklın hilesi” (List der Vernunft) kavramını ortaya atar. Buna göre, tarihsel aktörler, kendi bireysel çıkarları ve tutkuları peşinde koşarken, farkında olmadan Tin’in daha büyük, evrensel planına hizmet ederler. Bu bağlamda, insanlık tarihindeki çatışmalar ve yıkımlar, Tin’in kendindeki çelişkileri açığa çıkarıp çözmesi ve böylece daha yüksek bir bilince ulaşması için gerekli “katalizörler” olabilir.
Örneğin, bir savaşın yol açtığı acılar ve yıkım, mevcut bir toplumsal yapının yetersizliklerini veya çelişkilerini gözler önüne sererek, daha ileri ve akılsal bir düzenin doğuşuna zemin hazırlayabilir. Napolyon Savaşları’nın Avrupa’da yeni ulus-devletlerin ve siyasi yapıların ortaya çıkışına katkıda bulunması gibi örnekler, Hegelci perspektiften bu “işlevselliği” yansıtabilir. Kötülükler ve trajediler, bu anlamda, Tin’in kendini tanıması ve kendi özgürlüğünü gerçekleştirmesi sürecinde diyalektik bir zorunluluk olarak işlerler. Onlar, Tin’in ilerlemesi için aşılması gereken engeller, çözülmesi gereken çelişkilerdir. Bu, elbette, acıları veya etik ihlalleri meşrulaştırmaz; ancak Hegelci sistem içinde, onların da daha büyük bir “akılsal” bütünün parçası olduğu iddia edilir.
Eleştirel Bir Bakış
Hegel’in bu yaklaşımı, özellikle 20. yüzyılın korkunç olayları (iki dünya savaşı, soykırımlar) ışığında sıklıkla eleştirilmiştir. Tarihteki büyük acıları bir “akılsal planın” parçası olarak yorumlamak, acı çeken bireyin deneyimini önemsizleştirmek ve ahlaki sorumluluğu bulanıklaştırmakla suçlanmıştır. Eleştirmenler, bu tür bir felsefenin, otoriter rejimlerin kendi eylemlerini “tarihin zorunluluğu” olarak meşrulaştırmasına olanak sağlayabileceğini öne sürerler.
Sonuç olarak, Hegel’in tarihin “akılsal” olduğu iddiası, tarihin derin bir ereksel yapıya sahip olduğu ve her olayın, hatta en trajik olanların bile, Tin’in kendi bilincine doğru ilerlemesi için diyalektik bir işlevi yerine getirdiği anlamına gelir. Kötülükler ve trajediler, bu sistem içinde, Tin’in kendini tanıması ve aşması gereken çelişkiler olarak işleyen, “aklın hilesi” aracılığıyla daha büyük bir rasyonel plana hizmet eden unsurlardır. Bu yorum, hem derin felsefi içgörüler sunar hem de önemli etik ve pratik sorunları beraberinde getirir.