Okul Öncesinde Çocuk Edebiyatı – Gülçin Alpöge

Edebiyat Nedir?
Çocuk Edebiyatı Nedir?
Okul Öncesi Kitapların Edebiyat Sayılması İçin Gerekli Ölçütler
Çocukların Gelişim Süreci ve Bu Sürece Uygun Kitaplar
Çocuğu Kitapla Ne Zaman Tanıştırmalı?
Çocuklara Neden Kitap Okumalı?

Edebiyat Nedir?
Sözlük anlamıyla edebiyat, “duygu, düşünce ve hayallerin söz ve yazı ile güzel ve etkili bir şekilde anlatılması sanatıdır”.

Çocuk Edebiyatı Nedir?
Çocuk edebiyatı da, genel anlamıyla, duygu, düşünce ve hayallerin “çocukların dünyasına uygun” söz ve yazı ile güzel ve etkili şekilde anlatılması sanatıdır.

Enver Naci Gökşen’e göre:
Dilimizdeki ilk “Çocuk Edebiyatı” kitabını yazmış olan Gökşen “Çocuğun fikir ve sanat eğitimine yarayacak tekniği, ilkeleri olan ayrı bir edebiyat” tan söz eder (Gökşen, 1980).

Prof Dr. Sedat Sever’e Göre:
Çocuk Edebiyatının temel sorumluluğu çocuklara resim ve dilin anlatım olanaklarıyla ve sanatçı duyarlığı ile kurgulanmış yeni yaşantılar sunmaktır. “Çocuklar adına üretilen nitelikli yayınlar çocuk-edebiyat-sanat etkileşiminin kapısını aralayan etkili bir uyaran olmalıdır.” (Sever, 2003). Yazma sorumluluğunu üstlenen kişilerin ise, kendi doğrularını belletmeyi amaçlayan kişinin “sanatçı”, böyle bir yapıtın da “sanat ürünü” olamayacağını bilmeleri gerekir. Bir konuda kesin bilgiler aktarmak ders kitaplarının işidir. Çocukların duygu ve düşüncelerini geliştirmek için çocuk kitaplarının çocuğa uygun dil ve resimlerle yapılmış olması gerekir.

Okul Öncesi Kitapların Edebiyat Sayılması İçin Gerekli Ölçütler
Edebi Unsurlar
1. Dil
Çocuk kitaplarında yalın, arı bir dil kullanılmalıdır. Devrik ve sonu getirilmemiş tümceler bu yaşlara göre değildir. Öykülerde kısa tümceler ve çocuğun anlayabileceği sözcükler kullanılmalıdır. Öykü kulağa hoş gelen bir üslupla yazılmalıdır; çünkü yüksek sesle okunacaktır.

2. Konu
Çocuğa görelik önemlidir. Ölüm, boşanma, savaş, çevre sorunları ve benzerleri konu olarak okul öncesi kitaplara girmiştir. Burada dikkat edilecek nokta bunları çocuğu üzmeden, bir umut bırakarak işlemektir.

3. Karakter
Kahramanların iyi işlenmesi ve inandırıcı olmaları önemlidir. Ayrıca çocuk kahramanla özdeşleşebilmelidir. Ancak kahramanların nitelikli olması beklenir. Hele, canlı bir karakter yaratılabilmişse öykünün yolu açılmış demektir.

4. Tema
Öykülerin ana fikri çocuğa göre olmalıdır. Örneğin tembellik, söz dinleme, yaramazlık gibi temalar çocuğa göredir; çünkü bunlar çocuğun yaşadıklarını içerir. Bu nedenle de onun kolayca algılayabileceği bir nitelik taşırlar.

5. Kurgu
Kurgu öykünün akışını belirler. Kurguda sebep sonuç ilişkisi vardır. Olayların neden öyle geliştiğini açıklar. Çocuk öykülerinde tırmanma yavaş yavaş olmalı, düğüm noktasından sonra da hemen çözüme ulaşmalıdır.

6. Üslup
Her yazarın bir üslubu vardır. Kimi yazar öyküyü kahramanın ağzından, kimi de üçüncü kişi gibi anlatır. Bazı yazarların şiirsel bir dili vardır.
Bazıları ise konuşur gibi yazar. Kimi de masal dili kullanır. Önemli olan yazarın yeteneği ve dili kullanmadaki kıvraklığıdır.

Resim
Resim bir edebiyat unsuru değildir. Kendi başına bir sanat eseridir.
Resim öyküyü tamamlayıcı nitelikte olmalıdır. Ayrıca öyküye sadık kalmalıdır. Çocuğun kavrayacağı nitelikte olmalı, görsel estetik taşımalıdır.

Çocukların Gelişim Süreci ve Bu sürece Uygun Kitaplar
Eğer Çocuk Edebiyatı çocuklara uygun duygu ve düşüncelerin sözlü ya da yazılı bir şekilde güzel ifade edilmesi olarak tanımlanıyorsa çocuk kavramını açmak gerekiyor. Çocuk kavramı artık 0-18 yaş olarak belirtiliyor. Yani, bebeler ve gençler de “çocuk” kapsamı içindedir.
Çünkü çocuk gelişen ve olgunlaşan bir varlık. Bu gelişme doğumdan başlayıp yetişkin olana dek olgunlaşma sürüyor. Elbette bebeler ve gençler çok farklı. İşte çocuk edebiyatını zor kılan da bu. Her gelişim devresinde çocuk farklı duygu ve düşünce sergiliyor.
0-6 yaş = okul öncesi dönemi
1-3 yaş = bebeler
3-6 yaş = okul öncesi çocuklar
7-9 yaş = ilkokul masal dönemi
10-13 yaş = serüven dönemi
14-17 yaş = gençlik dönemi

Çocuğu kitapla ne zaman tanıştırmalı?
Uzmanlar çocuk anne karnındayken bile ona kitap okunabileceğini söylüyorlar. Okunanı anlamaz elbette, ama okuma ritminin getirdiği ahengi algılayabilir, diyorlar. (Machado, 1990)
Çocuk doğar doğmaz sesleri bir yetişkin kadar duyar. (Crystal, 1986)
Örneğin görme böyle değil. Dinleme ise duymaktan farklıdır. Dinleme temrinle gelişir. Çocuğun anadilini öğrenmesi için dinleyebilmesi gerekir. Dinlemeyi öğrenmesini sağlamak maksadıyla ona, daha konuşmaya başlamadan da önce öykü anlatılabilir. Ama bu, yaşına uygun olmalıdır.

0-1 yaş: Bu dönemdeki bebek gereksinmeleri giderilmişse mutludur ama ilgi bekler. Konuşamaz, ama dinler. Ona, o anda uydurduğunuz kısacık bir öyküyü bile anlatabilirsiniz. Dediğinizi anlamaz, ama öyküde tekrarlar varsa, sesiniz de yumuşaksa sizi severek dinler. Önemli olan dinleme alışkanlığı kazanmasıdır.

1-2 yaş: Egosunun gelişmeye başladığı devredir bu. 1 yaşında konuşamaz, ama kelime dağarcığı oluşmaktadır. 2 yaşa doğru tümce kurmaya, bir sayfadaki resimlerin neler olduğunu tanımaya başlar. Ancak bu yaşta daha kitabın ne olduğunu bilmez ve örneğin, yırtmak ister.
Yırtılmayan bez kitaplar, plastik kitaplar, tahta ya da karton kitaplar bu yaşa göredir. Her sayfasında tek bir resim olan kitaplar daha uygundur.
Çocuk konuşmayı öğrendikten sonra başı sonu olan bir öykü okunabilir.
Bu yaştaki çocuk için en iyisi bir deftere resim yapıştırarak yapılan kitaplardır. Resimde neyi tanıyabiliyor ve seviyorsa onların resimlerinden oluşan bir defter-kitap yerinde olur. Yırtılsa da kimse üzülmez. Bu yaştaki çocuğa kitap okurken onu ya kucağınıza almalı ya da yanınıza oturtup ona sarılarak okunmalı, anlatmalısınız.

3-6 yaş arası çocuklar: Çocuk bu çağda bağımsız olmak, bazı şeyleri kendi başına yapabildiğini göstermek ister. Elini yıkamak, giyinmek, yemeğini yemek gibi. Ancak okulöncesinde okumayı beceremediği için bu iş yetişkinlere kalmıştır. Ama bu iyi yapılmazsa çocuk zamanla kitaplardan soğur. Okumaya çocuğun dikkatini topladığından emin olup öyle başlamalı. Öyküyü okurken tiyatroda oynar gibi, canlı ses tonları kullanmalı. Daha doğrusu, okumaktan çok anlatıyor gibi olmalıdır.
Bu dönem gerçekçi dönem diye tanımlanmıştır. Çünkü çocuk bu yaşta günlük olaylarla ilgilenir. Evin dışında bir dünya olduğunu öğrenir.
Okul, öğretmen, manav, komşu ve çevresinde gördüğü hayvanlar ona ilginç gelir. (Örneğin bir kedinin süt içişi bu yaştaki çocuk için harika bir olaydır!) Ancak gerçekle hayali şeylerin arasındaki farkı bilmez.
Bunları birbirine karıştırır.
Masallar çok küçük çocuk için uygun değildir. Endişe verici, korkutucu masallardan hoşlanmaz. En çok güldürü öykülerini severler. Birbirine su atan, çamurun içine düşen, ona buna bulanan çocuk sahneleri onu kahkahalara boğar. Mutlu sonla biten, umut veren öyküleri tercih eder.
İlle de masal anlatılacaksa bu yaşa uygun hayvan masalları seçilmelidir.
Bu dönemde dili çok dikkatli kullanmak gerekir; çünkü 3-6 yaş arasındaki çocuk artık dilin kurallarının büyük bir kısmını içselleştirmiştir. Düzgün dil kullanmak öğrendiklerini pekiştirir. Bu yaştaki çocuk, tekerlemeleri, kafiyeli deyişleri çok sever. Ancak dikkati çabuk dağılır. Öyküler kısa ve hareketli olmalı, kısa zaman dilimi içinde geçmelidir. Bu dönem çocuğun fiziksel olarak hızla büyüdüğü ve faal olduğu bir devirdir. Sizi dinlerken hep kıpır kıpırdır. Bu nedenle de öyküler kısa tutulmalıdır. Öyküye o da el çırparak, el sallayarak katılabilirse dikkati dağılmaz ve daha uzun süre dinleyebilir.
Çocuk bu dönemde öyküyü radyodan, ses bandından kolayca takip edemez. Bir tümce kaçsa dikkati dağılır. Bu nedenle de kitapta göreceği resimler önemlidir. Resimler hem anlamaya yardımcı olur, hem de dikkatini tutmaya yarar. Ayrıca çocuk dinlemiş olduğu bir öyküyü resimlere bakarak tekrar “okuyabilir”
Dönemlerin çerçevesinde anlattıklarımız birer genellemedir. Bütün çocuklar bu dönemlerden geçerler, ancak bazıları gelişmelerine bağlı olarak yaşlarından ileride ya da geride olabilirler. (Bazı çocukların erken ya da geç yürümesi gibi.) Farklı olanlar kendilerini genellikle hemen belli ederler. Okula gitmeden önce okumayı kendiliğinden söken çocuklar gibi.

Çocuklara Neden Kitap Okumalı?
“Çocuk önce emekler, sonra yürür” ya da “Önce ses çıkarır, ağlar, sonra konuşur” demek nasıl hepimize doğal geliyorsa “Çocuk önce dinler, sonra okur? sözünü de aynı doğallıkla karşılamalıyız. Çocuğun okumasını istiyorsak, bu alışkanlığı ona edindirme yolunun kitap okumaktan geçtiğini unutmamalıyız.
Çocuğun ileride okumayı sevmesi için ona bol bol kitap okumalı.
(Russel, 2007) Bununsa yaşı yoktur. Ne kadar erken başlanırsa alışkanlık yaratabilme o kadar kolay olur.
İleride okulda başarılı olması için de ona kitap okumalıyız. Okul başarısı okumaktan ve okuduğunu anlamaktan geçer. Çocuğun okuma alışkanlığı varsa ders kitaplarını da okuyacak ve anlayacaktır. Bu da başarısına katkı sağlar. Okuma bir öğrenme aracıdır. Kısacası, çocuğun başarılı olması isteniyorsa okul öncesinde ona bol bol kitap okunmalı.
3 yaşına kadar Çocuğun gelişmelerine yardımcı olmak için ona erken yaşlardan başlayarak kitap okumak yerinde olur. 3 yaşına kadar olan çocuğa düzenli olarak kitap okunduğu zaman o kitapların oyuncaklardan farklı olduğunu, kitapların bir şeyler anlattığını, kitapların resimleri olduğunu, ayrıca bu resimlerle gerçek nesneler arasında bir bağ bulunduğunu öğrenir. (Tür ve Turla,1999) Öykü anlatma, öykü okuma faaliyetinin keyif verici olması çocuğun kitapları sevmesini ve öğrenmeye olumlu yaklaşmasını sağlar. Okuma alışkanlığını başlatır, geliştirir.

Kitap okumak bu yaştaki çocuğun gelişimine doğrudan katkısı yapar:
* Okunanı anlamak, resimlerin gerçek nesnelerle olan bağını saptamak, dikkatini odaklayabilmek gibi bilişsel becerilerini geliştirir.
* Söylenenleri anlamak, yeni sözcükler öğrenmek gibi dil becerilerini geliştirir.
3-6 yaş arası Bu dönemdeki çocuk kitap okuma faaliyetinden neler öğrenirler?
* Kitapların bir öyküyü anlattığını,
* Kitapların önü arkası olduğunu ve öykülerin başı sonu olduğunu,
* Sayfadaki işaretlerin yazı olduğunu,
* Okumanın soldan sağa doğru olduğunu,
* Resimlerin de öyküyü anlattığını,
* Öykülerin uydurulmuş olduğunu ama bazılarının gerçek şeyleri anlattığını,
* Öykülerin bazılarının acıklı, bazılarının komik, bazılarının heyecanlı olduğunu, öğrenirler.

Kitap okumanın 3-6 yaş arası çocuğun gelişmesine olan katkıları şöyle özetlenebilir (Friedberg, 1995):

1. Bilişsel gelişmeye yardımcı olur.
* Öyküler bir sıra izler. Öykülerin bir başı, olayların geliştiği ortası ve sonu vardır. Çocuk olayların bir sıra izlediğini görür ve buna bağlı olarak sebep sonuç ilişkisini öğrenir.
* Problem çözme becerisini edinir. Öyküler genellikle bir problemle başlar. Örneğin, evin kedisi kaybolmuştur. Bu olay nasıl çözülmeli? Kediyi bulmak için neler yapmalı? Çocuk öyküyü dinlerken kendi kafasında çözümler arar. Olayın gelişmesine aktif olarak katılır.
* Hayal gücü gelişir. Okul öncesi yaştaki çocuk hayalle gerçeği ayırdetmekte zorluk çeker. Onun için gördüğü kadar dinlediği de gerçektir. Kitapların yardımıyla zaman içinde hayal kavramını anlamağa başlar. Hatta kendinin de öykü uydurabileceğini öğrenir.

2. Dil gelişmesine yardımcı olur.
* Dinlemeyi öğrenir. Resimlerin yardımıyla ve öğretmenin okuma becerisine bağlı olarak çocuk giderek dikkatini toplamayı ve daha uzun süre dinlemeyi öğrenir.
* Yeni sözcükler edinir. Çocuk kitabı yazarları kısa tümceler kurmaya, çocukların bildiği sözcükleri kullanmaya özen gösterirler, ama gene de çocuğun bilmediği sözcükler çıkar ve çocuk bunları kendi sözcük dağarcığına katar.

3. Duygusal gelişmeye katkısı olur.
* Öyküdeki kahramanlarla özdeşleşerek kendini tanımaya başlar.

4. Sosyal gelişmeye katkısı olur.
* İnsan ilişkileri hakkında bilgi edinir. Başkalarının farklı olabileceğini ve farklı düşünebileceğini kavrar.
Okul Öncesi yaşlarda kitap çocuğa anne-baba ya da öğretmen tarafından okunur. Yüksek sesle okumada bir paylaşma söz konusudur. Bu da, yetişkinle çocuk arasında sürtüşme olmadan paylaşılan keyifli bir etkinlik ortamı yaratır. Böyle olunca da çocuk sözcüklerin güzelliğine, ahengine, dilin gücüne kendini kaptırır ve okunan metindeki fikirleri yakalama fırsatı bulur. Böylece okunandan gerçekten zevk alır.

KAYNAKÇA
Friedberg, Joan Brest. 1995. Super Storytimes. Penn. USA: Beginning With Books.
Gökşen, Enver Naci. 1980 Örnekleriyle Çocuk Edebiyatımız. Istanbul: Remzi Kitabevi, s.3.
Machano, Jeanne. 1990. Early Childhood Experiencesin Language Arts. New York: Delmar Publishers.
Russell, David L. 2007.Literature for children. New York: Longman.
Sever, Sedat. 2003.Çocuk ve Edebiyat. Ankara:Kök Yayıncılık. S.11.
Sutherland, Zena. 1996. Children and Books. New York: Longman.
Tür,Gülseren ve Turla, Ayşe. 1999. Okul Öncesinde Çocuk, Edebiyat ve Kitap. Istanbul: Ya-Pa

Bu makale, EĞİTİM SEN (Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası) tarafından hazırlanan İlköğretim Çocuk Edebiyatı konulu 2010 Kitap Kataloğu’ndan alınmıştır.