Kısa özet — Freud ne dedi?

Freud, 1928’deki “Dostoevsky and Parricide” başlıklı denemesinde Karamazov Kardeşler’deki (ve genel olarak Dostoyevski dünyasındaki) baba–ölüm/katil temalarını, yazarın kendi yaşantısındaki gizli parricidal güdülerle, epileptik nöbetleriyle ve suçluluk duygusuyla ilişkilendirir; kumar vb. davranışları da suçluluğun gösterdiği kendini cezalandırma biçimleri olarak okur. (bgsp.edu)

---

Dostoyevski uzmanlarının başlıca eleştirileri (ayrıntılı)

Aşağıda temel eleştirileri madde madde ve örneklerle açıklıyorum.

1) Biyografik ve olgusal hatalar / yanlış zamanlama

Freud, Dostoyevski’nin nöbetlerinin babasının ölümüyle (veya babaya ilişkin travmatik anılarla) doğrudan bağlantılı olduğunu ve nöbetlerin o dönemde başladığını öne sürer. Buna karşılık E. H. Carr ve daha sonra Joseph Frank gibi uzmanlar, kaynak taramasıyla Freud’un iddiasındaki zamanlama ve olgu varsayımlarının sağlam delillere dayanmadığını; nöbetlerle ilgili tanıklıkların, aileanlatılarının ve tıbbi kaydın Freud’un kurduğu nedensellik zincirini desteklemediğini göstermişlerdir. (kısacası Freud bazı temel biyografik noktaları doğrulamaz veya selektif kullanır.) (Guardian)

2) Metodolojik: indirgemecilik ve teyitsiz hipotezler

Uzmanlar Freud’un yaklaşımını “edebi eseri yazarın nevrozuna indirgeme” (authorial psychopathology) şeklinde eleştirirler: bir yazarın geniş felsefi, teolojik ve sosyal meselelerle uğraşan romanını tek bir psiko-biyolojik şablona (Oedipus / parricide) sıkıştırmak, metnin çok katmanlı anlamlarını yok saymak demektir. Literatürde klasik Freudyen eleştiriye dair genel eleştiriler de bu yöntemin çok sık tekrarlanan bir zayıflığı — yani hipotezlerin spekülatif ve doğrulanamaz olması — olduğunu vurgular. (Vikipedi)

3) Anlatı/kurgu-okuma hatası: yazar — anlatıcı — karakter ayrımını göz ardı etmek

Dostoyevski çalışmaları (özellikle Bakhtin’in “polyphony” – çok seslilik – yaklaşımı) gösterir ki Dostoyevski romanlarında farklı bilinçler eşit ağırlıkta konuşur; yazarın tek bir “psişik profil” ile bütün bu sesleri açıklamaya çalışmak yeterli değildir. Yani Freud’un metin içindeki belli karakter davranışlarını doğrudan “yazarın bastırılmış arzuları” olarak okumak, Bakhtinci eleştirmenlerce metnin diyalojik yapısını ve estetik amacını ihmal eder. (Vikipedi)

4) Seçici kanıt/kırsal doğrulama yanlılığı (confirmation bias)

Freud, kumar, nöbetler, dinî teslimiyet gibi olguları kendi hipotezine uygun biçimde yorumlar: kumarı “suçluluğun görüngüsü/cezalandırma” olarak, Smerdyakov’un epileptik özelliklerini Dostoyevski’nin itirafı olarak okur. Uzmanlar bu tür okumalarda Freud’un verileri seçtiğini, alternatif açıklamaları (ör. nörolojik tanı, sosyal çevre, dönemin tıbbi bilinç düzeyi, edebi tasarım) yeterince tartışmadığını söylerler. Freud’un bazı yorumu keskin ve ilgi çekici olmakla birlikte bu tür doğrulama zincirlerinin sağlam olmaması eleştiri konusudur. (bgsp.edu)

5) Kültürel ve etik/hikmetsel bağlamı ihmal etme

Dostoyevski’nin Ortodoks Hristiyanlık, Rus toplumsal koşulları, 19. yy. entelektüel tartışmaları gibi çerçeveleri romanlarında merkezi rol oynar. Freud’un evrensel Oedipal şemayı öne çıkarırken, bu tarih-teolojik bağlamları ikinci plana atması veya “nevrotik” okumalarla dini dönüşüm gibi motifleri sadece belirtiler olarak görmesi eleştirilir. Bu noktada çağdaş eleştirmenler Freud’un bazı içgörülerini kabul etmekle birlikte onun ahlaki/teolojik temaları basitçe nevrozla açıklamasını eksik bulurlar. (Carleton University Library Journals)

---

Somut bir örnek

Freud, Karamazov’daki Smerdyakov’un epileptik özelliğini ve “babayı öldürme” motifini yazarın itirafı sayar; ayrıca Dostoyevski’nin kumarının “kendini cezalandırma” olduğunu söyler. Uzmanlar bu okumayı çekici ama kanıtlanmamış, metin-içinden çok yazarın (Freud’un) teorik çerçevesine göre seçilmiş bir okuma olarak değerlendirir. Özellikle biyografik illiyet kurarken kullanılan tanıkların güvenirliği ve kronoloji hakkında ciddi itirazlar vardır. (bgsp.edu)

---

Dengeli değerlendirme — Freud’un değeri nedir, tümüyle yanlış mı?

• Yanlış/eksik yönleri: Yukarıda saydığım biyografik hatalar, indirgemeci yöntem, metin-okuma hataları nedeniyle birçok Dostoyevski uzmanı Freud’u güvenilmez veya aşırı spekülatif bulur. (Guardian)
• Değerli yönleri: Öte yandan pek çok eleştirmen ve biyograf (ör. Joseph Frank ve başkaları) Freud’un suçluluk, masokizm ve bazı kişisel dinamikler üzerine yaptığı sezgileri “keskin” ya da “düşündürür” bulmuştur — yani Freud’un bazı psikolojik içgörüleri edebi analize katkı sağlamıştır; fakat bunların tek başına kesin açıklamalar olduğu iddiası kabul edilmez. (University of Toronto)

---

Okuma/iz sürme önerileri (başlangıç için)

• Freud’un metni (orijinal/çevrim içi kopyalar): “Dostoevsky and Parricide”. (bgsp.edu)
• E. H. Carr — Dostoevsky 1821–1881 (biyografik araştırma; Freud’un iddialarını sınayan çalışmaların başında gelir). (Taylor & Francis)
• Joseph Frank’in çok ciltli Dostoyevski biyografisi (uzman eleştiriler ve kaynak çalışması için). (Dokumen)
• Bakhtin — Problems of Dostoevsky’s Poetics (yazar/karakter ayrımı, polyphony — neden tek-psikoloji okumalarının eksik kaldığını anlamak için). (Vikipedi)

---