Fyodor Mihayloviç Dostoyevski’nin Cinler (Бесы, 1872) romanında Kirillov, nihilizmin uç bir tezahürünü temsil eden “felsefi intihar” düşüncesiyle metnin en radikal karakterlerinden biridir. Kirillov’un temel savı —“Tanrı yoksa ben Tanrıyım” (Dostoyevski, Cinler, Bölüm X)—, insan özgürlüğünün mutlaklaşmasıyla birleşerek intiharı bir metafizik eyleme dönüştürür. Bu fikir, 19. yüzyıl Rus düşün dünyasında yükselen ateizm ve devrimci kolektivizme karşı Dostoyevski’nin teolojik ve psikolojik eleştirilerinin merkezinde yer alır.

1. Kirillov’un Tanrı ve Ölüm Anlayışı

Kirillov’un ölüm üzerine düşünceleri, Tanrı’nın yokluğunu insanın mutlak özgürlüğüne dönüştürme girişimidir. Ona göre Tanrı’nın ölümünden sonra insanın yapması gereken “ilk özgür eylem”, intihar yoluyla kendi ilahi konumunu tasdik etmektir (Dostoyevski, Cinler, Bölüm XI).

Kirillov şöyle der:
“Eğer Tanrı yoksa, bütün şeylere ben karar veririm. Ben Tanrıyım.” (Dostoyevski, Cinler, s. 412, Can Yay.)

Bu düşünce, Dostoyevski’nin Yeraltından Notlar (1864) ve Karamazov Kardeşler (1880) eserlerinde sıkça ele aldığı “Tanrı yoksa her şey mubah mıdır?” tartışmasıyla doğrudan ilişkilidir.

2. Nietzsche’nin Güç İstenci ile Karşılaştırma

Kirillov’un intiharı “insanı tanrılaştıran bir hareket” olarak görmesi, görünüşte Nietzsche’nin “Tanrı öldü” düşüncesiyle (Nietzsche, The Gay Science, §125) bir benzerlik taşır; ancak bu benzerlik çoğunlukla yüzeyseldir.

Nietzsche’nin “güç istenci” öğretisi, yaşamı onaylayan, yaratıcı bir kendini-aşma sürecidir (Nietzsche, Thus Spoke Zarathustra, “On the Overman”). Kirillov ise yaşamın kendisini ortadan kaldırarak özgürlüğü ispat etmeye çalışır. Dolayısıyla iki figür arasında metafizik sonuç bakımından bir karşıtlık vardır:

• Nietzsche’de: Tanrı’nın ölümü → İnsan yaratıcı güç kazanır → Hayatı dönüştürür.
• Kirillov’da: Tanrı’nın ölümü → İnsan tek eylemle özgürlüğü kanıtlar → Kendini yok eder.

Bu bakımdan Kirillov, Nietzsche’nin nihilizm eleştirisinin (Nietzsche, Will to Power, Frag. 5) işaret ettiği “pasif nihilist” tipe daha yakındır.

3. Nihilizmin Aşırı Ucu Olarak Kirillov

Kirillov’un ölüm düşüncesi aynı zamanda Rus nihilizminin 1860’larda ortaya çıkan radikal, rasyonalist kolunun bir karikatürü olarak okunabilir. Dostoyevski’nin dönemin radikal aydınlarını eleştirdiği bilinmektedir (Frank, Dostoevsky: The Miraculous Years, 1995).

Kirillov, hayatı değil, mantığı mutlaklaştırır. Mantığın “son adımı” ona göre intihardır. Bu, Şatov’un söylemiyle, “insanı aklın kurbanı yapan” bir çılgınlıktır (Dostoyevski, Cinler, s. 260).

4. Felsefi İsyan mı, Psikolojik Çöküş mü?

Camus, Başkaldıran İnsan (1951) adlı eserinde Kirillov’u özel bir bölümde ele alır ve onu “mantıksal intiharın” örneği olarak gösterir. Ona göre Kirillov’un eylemi bir “teolojik başkaldırı”dır:
“Kirillov Tanrı’yı ortadan kaldırmak için kendini ortadan kaldırır.” (Camus, L’Homme Révolté, s. 73)

Ancak bu başkaldırı, Camus’nün değerlendirmesinde bile çelişkilidir; çünkü yaşamı reddeden bir eylem, özgürlüğü genişletmez, yok eder. Kirillov’un akıl yürütmesi, psikolojik olarak da çözülmüş bir zihin yapısını gösterir. Devrimci grup tarafından manipüle edilebilmesi (Dostoyevski, Cinler, Bölüm XII), onun düşüncesindeki kırılmanın göstergesidir.

5. Kirillov’un Ölümü Ne İfade Eder?

Kirillov’un ölümü romanın felsefi eksenindeki en önemli dönüm noktasıdır:

• Özgürlüğün karanlık bir karikatürü
• Nihilizmin mantıksal açmazı
• İnsanın Tanrı’yı yok ederek kendini yok etmesi
• Rus devrimci düşüncesine eleştiri
• Psikolojik parçalanmanın dramatik ifadesi

Bu yönleriyle Kirillov, Dostoyevski’nin en çok tartışılan, en yoğun felsefi yük taşıyan karakterlerinden biri olarak değerlendirilir.

---

Kaynakça

Birincil Kaynaklar

• Dostoyevski, F. M. Cinler (Бесы). Çev. Mazlum Beyhan. Can Yayınları.
• Dostoyevski, F. M. The Brothers Karamazov.
• Dostoyevski, F. M. Notes from Underground.

İkincil Kaynaklar

• Nietzsche, F. The Gay Science.
• Nietzsche, F. Thus Spoke Zarathustra.
• Nietzsche, F. The Will to Power.
• Camus, A. L’Homme Révolté (Başkaldıran İnsan).
• Frank, Joseph. Dostoevsky: The Miraculous Years, 1865–1871. Princeton University Press, 1995.