(Yazının ilk bölümünü okumak için tıklayınız)
Bir önceki yazıdan devamen;
Ulus kimliğinin inşası sürecinde en önemli materyaller; dergiler ve gazeteler olmuştur. Bu süreçlerde çıkan gazete ve dergilerdeki yazılar ve araştırmalar o ulusun kimliğini oluşturan köşe taşları veya oluşum sürecinin sıkıntıları hakkında kimi bilgiler sunar bize. Gazete ve dergilerin dışında bir de kimi dernek ya da cemiyet faaliyetleri bu sürecin pekiştireçlerindendir. Buna Kürt tarihi açısından en güzel örnek II. Abdülhamit döneminde kurulan Kürt Teali Cemiyetidir. Bu cemiyet hem yayıncılık faaliyetinde hem de kimi Kürt aydınlarını bir şemsiye gibi bir arada tutma girişimlerinde bulunmuştur. Cemiyetler bir yanıyla bu sürecin kurumsal yüzleri olmuşlardır.
Dönemin dergilerinden biri olan Jîn?da (Yaşam,1918) genel olarak Kürt edebiyatı ele alındı. Derginin kimi sayılarında Kürt edebiyatının ne denli zengin olduğuna dair yazılar yazılıyordu. Hatta bir yazara göre Kürtçe öyle zengin bir dil?di ki yarın materyal zenginliklerini kaybetse dahi küllerinden yeniden doğabilecek bir tarihi vardı. Ve yine Jîn dergisine göre bir halk ulusal taleplerde bulanacaksa önce edebiyatına sahip çıkmalıydı.
Kürt kimliğinin inşasına katkıda bulunan bu dergi ve içindeki yazılar bugün daha belirgin olan kimi değerleri ilk öne çıkaran ve işleyenlerdendir. Jîn dergisine göre en önemli edebiyatçı Ahmedé Xanî idi. Derginin Mayıs 1919 sayısında ?Tarih Öncesi Kürtler? tarzı bir yazı ile tarih öncesi Kürtlerin varlığına dair araştırmalara yer veriliyordu. Yine Newroz mitinin oluşumu açısından önemli bir figür olan Kawa?ya da Jîn dergisinde rastlıyoruz. Dergi Demirci Kawa Destanı başlığında bir yazı yayınlamıştır.
Edebiyat dışında tarih vurgusunun da öne çıktı dergiler olmuştur. Bunlara örneklerden biri ilk Kürt Cemiyetlerinden biri olan Hevi Cemiyeti?nin çıkardığı Roji Kurd (Kürt Güneşi 1913) dergisidir. Roji Kurd dergisinde Abdullah Cevdet tarihin öneminden bahseder. Ve Kürtlerin ortak bir tarih oluşturması gerektiğini, bunu geçmişinden yararlanarak ve geleceğini kazanması için gerekli olduğunu dile getirir. Ulus bilincinin tarih bilinci ile eş değer tutulduğu dergide geçmiş tarihin bilincinin geleceğin tarihine sahip olmayı sağlayacağından söz edilir. Ayrıca yine Roji Kurd dergisinin aracılığı ile dönemin muhaliflerinden Bulgaristanlı Doğan, Kürtlere Jön Türklerin düştükleri hatalara düşmemeleri konusunda uyarılarda bulunur. Jön Türklerin Osmanlıdan uzakta verdikleri Osmanlı?nın kurtuluşu mücadelesinin çıkmazlarından söz etmiş ve Kürt aydınlarını Kürdistan?a ve köylere gitmeleri konusunda uyarmış, mücadelenin halktan kopuk olmaması gerektiğine dikkat çekmiştir.
Aynı dönemde Hetawi Kurd (Kürt Işığı 1913) dergisinde Abdullah Cevdet köylere gidilmesi gerektiğini ve kimlik yaratma süreci üzerinden bire bir halkla birlikte olunması gerektiğinden söz etmiştir. Bunu da yazılan ve çıkarılan gazetelerin sadece okuma yazma bilen küçük bir toplama hitap ettiği saptamasından yola çıkarak halkın içinde olmanın bir zorunluluk olduğu üzerinden ifade etmiştir.
Kimlik inşası sürecinin en önemli aşamalarından biri olan matbaa ile Kürtler, XX. Yy. nın ilk çeyreğinde tanışıyor. 1908 yılında İstanbul?da Kürt Basım Evi adında bir örnekle karşılaşsak da bu bir modern mantıkta bir matbaa örneğinden epey uzaktı. Ancak Liceli Kurdizade Ehmed Ramiz ile Mutkili Halil Heyali?nin bu deneyimleri bir kıvılcım yakmıştır.
Ardından gelen örnekteyse faaliyet bir basım evinden öte modern mantıkla işlemese de bir matbaa olarak kurgulanmıştır. 1911 yılında Ferucullah Zeki El-Kurdi tarafından Metbe?a Kurdistane İlmiye (Kürdistan Bilimsel Matbaası) adında bir matbaa deneyimi olmuştur.
Ancak modern mantıkta, Kürtlerin sahip oldukları ilk matbaa örneğini 1914 yılındaki örneğiyle ele almak daha doğru olacaktır. 1914 yılında Almanya?dan alınan aletlerle Halep?te kurulan matbaada Kürtçe eserler de basılır. Hüseyin Huzni Mukriyan tarafından kurulan matbaa Kürtlerin modern mantıkta sahip oldukları ilk matbaa kabul edilir. Bu matbaada basılan ilk eser olma şerefine de Ahmedé Xanî?nin Mem û Zîn adlı eseri nail olmuştur
(1915).
Bu dönemler genel itibariyle II. Meşrutiyetin ?özgürlükçü ortamından? getirdiği avantajlardan dolayı pek çok yayın ve derginin, kitabın okuyucu ile buluştuğu bir dönemdir.
1920 yılından sonra ise uzun bir dönem kimlik inşası ve tarih yazımı sosyalist literatürle buluşmuş ve SSCB?nin etkisi ile Kürt aydınları bu alandan Kürt halkına seslenmiştir. Kürt yazın tarihinin en uzun soluklu gazetesi olma özelliği taşıyan Reya Teze (Yeni Yol 1930) Ermenistan Sovyet?inde yayına başlamış ve 2000?li yıllara kadar varlığını sürdürmüştür. Bunların yanı sıra Hawar(Çığlık), Ronahî(Aydınlık), Roja Nû(Yeni Gün), Jiyan(Yaşam) gibi gazete ve dergiler 1920?den sonra çıkan yayınlara örnek verilebilir. Bunların içinden Ronahi?de Marksist Kürt Şairi Cigerxwin?de yazmıştır
Buradan hareketle Kürt kimliğinin inşası sürecinde bir tarih kurgusun ve ulus algısının yaratılmasının izlerini bu yayınlardan sürebileceğimiz söyleyebiliriz. Ezeli ve ebedi olan bir ulus tarihi inşa edilmiş ve bu sayede Kürt halkını bir arada tutacak zemin oluşturulmuştur. Dört ülke arasında bölünmüş Kürtler yine bu sayede parçalı bir topluluk oluşturmalarında rağmen bir bütünlük yaratmışlardır. Bir çok Kürt siyasal örgütlenmesi yine bu tarih yazımından hareketle siyasal alanlarını belirlemiş Kürtlere seslenmiştir.
1800?lü yılların sonrasında gelişen bu süreç ilk dönemler daha çok bir aydın toplamı içinde sınırlı kalmış ve bunu izleyen süreçlerde çıkan Kürt isyanlarında ulusal bilinç, dini bilincin gerisinde kalmıştır daha çok. Ancak bugünden baktığımız zaman bizlere epey miras bırakan bu dönem sayesinde, Kürt tarihine dair bir çok ilk?e temas edip Kürt halkının değerlerinin nasıl bir arada tutulduğunu görebiliyoruz.
Özkan Öztaş
ozkanozkan89@gmail.com
Kaynaklar:
1:Benedict Anderson/ Hayali Cemaatler/ Metis yayınları
2: E.J. Hobsbawm/ Milletler ve Milliyetçilik/ Ayrıntı Yayınları
3: E:J: Hobsbawm/ Geleneğin İcadı/ Agora Kitaplığı
4: Herman Taels/ SSCB?de Kürtler/ Péri Yayınları
5: Suavi Aydın/ Kimlik Sorunı-Ulusallık-Türk Kimliği/ Öteki Yayınları
6: SSCB Kürt Enstitüsü/ Kürt Siyaset Tarihi/ Péri Yayınları
7: Haşim Ahmedzade/ Ulus ve Roman/ Péri Yayınları
8: Paul Connerton/ Toplumlar Nasıl Anımsar/ Ayrıntı Yayınları
9: Martin van Bruınessen/Kürdolojinin Bahçesinde/ Vate Yayınları
10:Celilé Celil/ Osmanlı İmparatorluğunda Kürtler/ Özge Yayınları
11: Naci Kutlay/ İttihat Terakki ve Kürtler/ Fırat Yayınları
12:Kürt Tarihi Dergisi/ Sayı:2
13: Rojı Kurd/ Milli Kütüphane/ Ankara
14: Jın/ Milli Kütüphane/ Ankara