Toplumsal Yasakların Ötesinde: Freud, Foucault ve Žižek Üzerine Bir İnceleme

 

Toplumsal tabular, insan deneyiminin karmaşık dokusuna işlenmiş derin izlerdir. Freud, Foucault ve Žižek gibi düşünürler, bu yasakların birey ve toplum üzerindeki etkilerini farklı merceklerle ele alır. Freud, tabuların bireysel ruhsal çalkantılara nasıl yol açtığını incelerken, Foucault bunları iktidarın kendini yeniden üreten mekanizmaları olarak görür. Žižek ise semptom kavramıyla bu iki yaklaşımı birleştirerek, tabuların hem bireysel hem de toplumsal düzlemde nasıl işlediğini ortaya koyar. Bu metin, bu üç düşünürün perspektiflerini derinlemesine ele alarak, tabuların insan yaşamındaki çok katmanlı rolünü tarihsel, sosyolojik, felsefi ve etik boyutlarıyla değerlendirir.

#### Freud: Tabunun Bireysel Ruhsallıktaki Yankıları

Freud için tabular, medeniyetin birey üzerindeki baskısının bir yansımasıdır. Totem ve Tabu adlı eserinde, tabuların ilkel toplumlardaki kökenlerini araştırır ve bunları modern bireyin bilinçdışındaki çatışmalarla ilişkilendirir. Ona göre, toplumsal yasaklar, arzuların bastırılması yoluyla bireyin iç dünyasında nevrozlara yol açar. Örneğin, cinsellik ya da agresyon gibi doğal dürtülerin yasaklanması, bu dürtülerin bilinçdışına itilmesine ve orada semptomlar olarak yeniden ortaya çıkmasına neden olur. Freud’un yaklaşımı, bireyin ruhsal yapısına odaklanır; tabular, bireyin içsel gerilimlerinin bir dışavurumudur. Bu bağlamda, tabular hem bireyi disipline eder hem de onun ruhsal dengesini tehdit eder. Freud’un tarihsel bakışı, tabuların antropolojik kökenlerini totemizm ve ensest yasağı gibi evrensel yapılarla ilişkilendirir, ancak bu yasakların bireysel düzeydeki etkileri onun analizinin merkezindedir.

#### Foucault: Tabular ve İktidarın Döngüsel Üretimi

Foucault, tabuların bireysel ruhsal etkilerinden çok, toplumsal düzenin sürdürülebilirliğini sağlayan iktidar mekanizmaları olarak işlevini vurgular. Cinselliğin Tarihi gibi eserlerinde, tabuların bireyi bastırmak yerine, belirli bir söylem aracılığıyla bireyi ve toplumu şekillendirdiğini savunur. Örneğin, cinsellik üzerine konulan tabular, konuşulmaması gereken bir alan yaratmaz; aksine, cinsellik hakkında sürekli bir söylem üretir. Bu söylem, kilise, tıp ve hukuk gibi kurumlar aracılığıyla bireylerin bedenlerini ve davranışlarını denetler. Foucault’nun tarihsel analizi, tabuların modern toplumda disiplin toplumu ve biyo-iktidar gibi yapılarla nasıl iç içe geçtiğini gösterir. Tabular, bireyi özgürleştiren ya da baskılayan birer engel değil, iktidarın kendini yeniden ürettiği birer araçtır. Bu perspektif, tabuların sosyolojik ve etik boyutlarını öne çıkarır; çünkü tabular, bireylerin öznelliğini inşa eden bir söylemin parçasıdır.

#### Žižek: Semptomun Çifte Yüzü

Žižek, Freud ve Foucault’nun yaklaşımlarını Lacan’ın psikanalitik çerçevesiyle birleştirerek, semptom kavramını tabuların hem bireysel hem de toplumsal boyutlarını anlamak için bir köprü olarak kullanır. Žižek’e göre semptom, bireyin bastırılmış arzularının bir dışavurumu olmanın ötesinde, toplumsal düzenin çelişkilerini de açığa vurur. Örneğin, bir bireyin nevrotik semptomları, yalnızca kişisel bir çatışmayı değil, aynı zamanda kapitalist toplumun ideolojik yapısındaki gerilimleri de yansıtır. Žižek’in Ideolojinin Yüce Nesnesi adlı eserinde, semptomun ideolojinin işleyişini hem gizleyen hem de ifşa eden bir mekanizma olduğu savunulur. Bu bağlamda, tabular, bireyi nevroza sürükleyen baskılar ya da iktidarın söylemsel araçları olmanın yanı sıra, toplumsal düzenin sürdürülemez çelişkilerini görünür kılan birer kırılma noktasıdır. Žižek’in yaklaşımı, tabuların dilbilimsel ve sembolik boyutlarını da içerir; çünkü semptom, dil aracılığıyla ifade bulan bir anlam fazlasıdır.

#### Tarihsel ve Antropolojik Bağlam: Tabuların Evrimi

Tabuların kökeni, insanlık tarihinin derinliklerine uzanır. Antropolojik açıdan, tabular, toplumu bir arada tutan ritüeller ve yasaklarla ilişkilidir. Freud’un totemizm analizi, tabuların ilkel toplumlarda kolektif suçluluk duygusuyla nasıl şekillendiğini gösterirken, Foucault’nun tarihsel yaklaşımı, tabuların modern toplumda bireyleri disipline etmek için nasıl yeniden yapılandırıldığını ortaya koyar. Žižek ise bu tarihsel evrimi, tabuların ideolojik işlevlerini analiz ederek tamamlar. Örneğin, modern kapitalizmde tüketim tabuları, bireyleri özgürce tüketmeye teşvik ederken, aynı zamanda bu özgürlüğün sınırlarını çizer. Bu bağlamda, tabuların tarihsel dönüşümü, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde sürekli bir yeniden üretim sürecini yansıtır. Tabular, antropolojik bir sabitten çok, tarihsel ve sosyolojik koşullara göre şekillenen dinamik yapılardır.

#### Etik ve Felsefi Boyut: Tabuların Anlam Arayışı

Tabular, yalnızca bireyi ya da toplumu disipline eden mekanizmalar değil, aynı zamanda insan varoluşuna dair anlam arayışının bir parçasıdır. Freud’un nevroz analizi, tabuların bireyin kendi arzularıyla yüzleşme çabasını nasıl engellediğini gösterirken, Foucault’nun söylem analizi, tabuların bireyin öznelliğini nasıl inşa ettiğini vurgular. Žižek ise tabuların, bireyin ve toplumun gerçekle yüzleşme korkusunu nasıl örtbas ettiğini savunur. Felsefi açıdan, tabular, insan özgürlüğü ve sorumluluğu üzerine bir sorgulama başlatır: İnsan, tabuların ötesine geçerek özgür bir öznellik inşa edebilir mi? Etik açıdan ise tabular, bireyin topluma karşı sorumluluğunu nasıl tanımladığı sorusunu gündeme getirir. Žižek’in semptom kavramı, bu soruya net bir yanıt vermek yerine, tabuların hem bireysel hem de toplumsal düzeyde kaçınılmaz bir gerilim yarattığını gösterir.

#### Sonuç: Tabuların Çoklu Yüzleri

Freud, Foucault ve Žižek’in tabulara yaklaşımları, insan deneyiminin farklı katmanlarını aydınlatır. Freud, tabuların bireysel ruhsal dünyadaki etkilerini ortaya koyarken, Foucault, bunların toplumsal iktidar ilişkilerindeki rolünü vurgular. Žižek’in semptom kavramı ise bu iki boyutu birleştirerek, tabuların hem bireysel hem de toplumsal çelişkileri açığa vurduğunu gösterir. Tabular, ne yalnızca bireyi baskılayan birer engel ne de sadece iktidarın araçlarıdır; aynı zamanda, insanlığın kendi varoluşsal gerilimleriyle yüzleşme çabasının bir yansımasıdır. Bu bağlamda, tabuların anlamı, onların tarihsel, sosyolojik, felsefi ve etik boyutlarında yatmaktadır. İnsan, tabuların ötesine geçmek için önce onların çoklu yüzlerini anlamalıdır.