Bir Ferid Edgü Yazısı veya Yazmanın Eylem Hali Üzerine – Erinç Büyükaşık

Türk edebiyatında modern anlatının oluşumunda payı yadsınamaz üç isimden söz edebiliriz. Yetmişlerin siyasal coşkusunun bireydeki gelgitlerini farklı noktalardan ele alarak bireyin gözünden toplum ve yaşanan coğrafyayı anlatan bu iç isim Oğuz Atay, Yusuf Atılgan ve Ferid Edgü?dür. Kendine özgü bir üslubu yakalama kaygısı, yazmanın eylem halinde bireyi ve onun kuşatan toplumsal gerçeği metindeki kırılmalarla yansıtma niyeti bu onların metinlerindeki ortak payda olarak görülebilir. Yazmayı eylemsel kıldıkça bireyselliğinin farkına varan yazardır bu üç yazarın ortak yaratı tavrından çıkan. Üslubu olan yazar için söylenecek yeni şeyler vardır Edgü?ye göre. Atay için ?tutunamama? hali nasıl kolaya kaçan bir bohemin içe kapanma hali değil, kültürel, toplumsal sorgulamanın bireye düşen paydasıysa gerçekliğin kuru anlatıcısı olmaktansa düşten çıkarak gerçekliğin yeni sularına ulaşmak halidir bu üç yazarı kesen de. Atılgan?ın bireyindeki kasaba bunaltısı, Atay?da büyük kentin küçük burjuvasının entelektüel açmazlarıyla yollarını birleştirir. Edgü?de ise bir yanı doğulu, bir yanı batılı yeni ?insan?ın metindeki yansıması dile verilen özel önemle oluşturulmuştur. Yazımızın merkezinde Ferid Edgü ve onun yazma halleri yer alıyor ve kuşkusuz onun kendi ifadesiyle ?bir çöpçüye? benzettiği yazarlık hali, toplumun ve insanlığın büyük çöplüğünde dolaşmaktan geçer.

Edgü?nün ?Yeni Ders Notları? kitabında yazma halinin kimi savunuları çarpıcı belirlemelerle karşımıza çıkarken yazarın sözcükleri aşarak sözcüklerin olanakları bir düşlem alanı yaratma isteği de bir Edgü aforizması sayılabilir. Gogol?un ?Ölü Canlar? üzerine söylediği şu söz Edgü?nün anlatıcı, karakter ve kurmacaya bakışında yardımcı sayılabilir. Kendisine toprak sahiplerini başarılı betimlediği söylendiğinde, Gogol ?Ben onları betimlemedim, aslında onları görmedim bile.Ölü Canlar?daki tüm kişiler benden başkası değil.?der. Anlatısına ve anlatıyı oluşturan kurmaca kişiye yazarca sahip çıkma halidir bu. Yazarın düşleminden yansıyan yeni bir yazardır bu açıdan Edgü için ?karakter, kişi ve anlatıcı? olguları. Felsefenin iyimserliğine karşı yaşamın iyimserliğini savunan Edgü, yaşamın hem iyimser hem de kötümser yüzünün aslında metindeki nesnel alan olduğunu da savunur. Yaşam nesneldir aslında Edgü?ye göre, onu öznel ve yazarca kılan da dildir.

Edgü?nün ?Doğu Öyküleri? kitabındaki birkaç saptaması onun yazma halinin nasıl bir eylem olarak algıladığının şifreleri gibidir. Yazarın ortak dil kurmaya çalıştığı ?Doğu?yla ortak yalnızlıklarının olmadığını fark eder tüm yazma eylemi boyunca. Metinlerdeki farklı insanlar ?Ölüm ve Öldürmek? üzerine trajik bir sorgulamayı beraberinde getirir. Doğunun köylerindeki ortak yaşanmışlıklardan yola çıkarak şu soruyu sorar köylülere iç savaş sorgulaması dahilinde: ?Niçin öldürüyorsunuz birbirinizi?? Anlaşılması zor bir sorudur, ama yazarak anlatmak anlaşmayı da sağlayacaktır yazara göre. Mirza anlatısında dördüncü karısını alan muhtar, birbirine eklenen kerpiç evler, düşlenen iki katlı taş yapılar,saraylar Mardin?in kızıla çalan silueti bu anlatılarda belirginlik kazanırken yazının eyleme geçişi ?doğu? algısının yazarca değişimin izlerini de verir. Doğu Öyküleri?nde yer alan bir başka anlatı ?İbramın Oğlu İbramın Öyküsü? de farklı metinler ve anlatılar arasında Halit?ten dinlenen bir öyküyle başlar. Mapus damındaki İbram?ın öyküsü bir başka öyküyle eklenerek yazarın farklı anlatıcılar arasında ?Doğu?ya dair öyküsel gezintisini derinleştirir. Doruğa ulaşmanın karın hakim olduğu tepelerde bir özlem haline geldiği keşif öyküsüdür bu metne ulanan. Gücün, kara gömülen bir coğrafyanın, düşlerin, korkuların, geniş kızıl ovaların anlatısı başlamıştır yazarın anlatıcılığında. Kitaptaki ?İnsan Kokusu?,?Mutluluk? gibi anlatılar Çehov öykülerine gönderme yaparken uzun ve zorlu yollarda süregiden otobüs yolculuğunda keşfedilen ?bozkır?ın öyküsüyle somutlaşır. Mağaralarından çıkmayan köylülerin eski uygarlıklardan kalan ve duvarlarında figürlerin bulunduğu bu mağaraları mesken tutan köylülerle kurduğu ?mimar?ca bağ ile karşımıza çıkar.Köylüleri bu mağaralardan çıkarak ve yeni konutlarına kavuşturacaktır; ancak bir zaman sonra o da bu mağaraların yerleşimcilerinden biri olur. Bu modernin taşrayı anlamaya başlamasının işaretidir. ?Öteki? olmaktan çıkıp onlardan olma hali benzer bir yazma halince anlatılır Edgü tarafından.

Minimal Doğu Öyküleri?nde yazar kısa metinler halinde ?Doğu? ve ?Taşra?nın derinlikli ruh halini yansıtır.Edgü?nün ifadeleriyle herhangi bir insanın yazgılarının yazınsal konu olması kadar yazınsal konunun yazarın yazgısı olması söz konusudur. Söz konusu ?minimal? anlatı yazarın doğu kavramına dair kendisine düşen yazarca yazgı sayılabilir bu halde. Düş gücünün izlediği edimleri yeterince ?siyasal? bulan Edgü anlatıcılığı ?Bu? adlı kısa anlatıda şu çarpıcı çözümlemeyle okura ulaşır:

?-Bu ne bu?

-Kar.

-Böyle kar hiç görmemiştim.

-Burda daha neler göreceksin.

-Neymiş göreceklerim?

-Kurt, köpek.

-Başka?

-Ayı,tilki.

-Başka?

-İşin rast giderse, bir insanoğlu.

-Bu karda mı?

-Bu karda, eğer yolunu bulabilirsen.Ya da o, yolunu yitirmişse.Artık bahtına??

Bir başka minimal anlatısında yazar, yazmak istediği öyküyü dinlemek için ihtiyar köylüye kulak verdiğinde köylünün fotoğraflarının çekilmesi isteğiyle karşılaşır. İhtiyar köylü, çek ki yazına koyasın, der yazara. Böylece yazarın onları unutmamasını sağlayacaktır. Metinde yazar, Doğu?nun unutulmuşluğuna dair ?ironik? bir yaklaşımı da ortaya koyar buna dayanarak. Edgü?nün yaratıcının kötümserliğine karşın yaratının iyimserliğine dair bakışını da ortaya koyar bu anlatı. İnsanı anlatan ve insana sunulmuş olan metin yazara göre zaten bütünüyle iyimserdir. Dilin başlı başına toplumsal bir içerik olarak görüldüğü bu yazarca tavır, yazarın yazarken dönüşmesinin işaretlerini de verir.

Yazarken ki çelişki yazmanın çelişkisidir aslında. İçinde milyonlarca dünyanın olduğu bir dünyayı betimlemek olarak görülen yazmak eylemi, bir yandan gerçekliği yaşarken, bir yandan da gerçekliği yadsır. ?Hayalhane? başlıklı kısa anlatısında düşe sığınan zihnini sorgular yazar kaybolmuş fotoğrafların peşindeki arayışında.

?-Niçin kaybolmuş fotoğrafları arıyorsun. Elinde bir makinen var. Görüyorum. Yeni fotoğraflar çeksene.Hatta kaybolan fotoğrafları.

-Ama onlar hayallerimdi.?

Yazılarına dair savunusunu ?Yeni Ders Notları?nda bir Çin atasözüne dayandırır Edgü. ?Yazıları uzun okuyun, kısa yazın.? der Çin atasözü.İronik bir yaklaşımla yazarın dilinin altındakinin ?sözcük? olduğunu söyleyen Edgü, yanıtını bilmediği soruları da soracak genişlikte bakmayı yeğlemiştir yazma sürecine, ?sözcük? ve? söze? hakkını vermek niyetiyle. Amacını ve zamanını aşan yapıtın dilin ?devrimci? ve ?siyasal? halleriyle ilintili olduğunu da vurgular bu açıdan. Bireyi ?düzen? bir düzene inat bireyin anlatısı savunulmalıdır ona göre. Günlük gerçeklik, yaşam ayrıntıları bir süzgeçten geçerek anlatıdaki yerini en yalın haliyle bulur sonuçta Edgü anlatısında. Yazarın bir başka ?minimal? anlatısındaki ironi de bireye yüklenen ?kahramanlık? imgesini, mitleştirilen bir dizi kavramı sorgular niteliktedir:

?Aile arşivinde bulduğum bir belgeye göre büyük babam Büyük Savaş?ta şehit düşmüş.

Bir başka belgeye göre, savaş sırasında askerden kaçtığı için kurşuna dizilmiş.

Bir üçüncü belge daha var ki, o da, büyükbabamın döşeğinde öldüğünü yazıyor.

İlginç olan her üçünde de, büyükbabamın ölüm yeri ve tarihi aynı.?

Minimal öykünün bir arınmışlık, yalınlık ve fazlalıklardan uzak yapıyı oluşturmak niyeti olarak yazar görüldüğü Edgü anlatıları ?olay?ın kısa halleri olarak da karşımıza çıkar, Minimal Doğu Öyküleri?nde yer alan ?Yıkılmış? adlı anlatı da tam da sözünü ettiğimiz yalınlık halini ?kutsal?a gereksinimi kalmamış bir köyün atmosferinde aktarır. İç savaşın iki tarafına metaforik bir gönderme sayılabilecek ?ölüm?e karşı kayıtsızlık söz konusudur bu metinde de:

?Yıkılmış köy.Öldürülmüş insanlar, atlar, köpekler.

-Bunlar Tanrı?dan korkmaz mı? diye bağırdım.

Bekledim.

Sesimin yankısı yok.

-Burası ne biçim bir yer Tanrım!diye ekledim.

-Tanrı?nın bu dağ köyünde işi ne? diye yanıtladı yanımdaki adını bilmediğim köylü.Biz burda işimizi kendi aramızda görüyoruz. Sustuk.

Sonra uzaktan bir köpek havladı.?

Edgü?ye göre gelecek adına yazılmaz yazı, geçmişten kurtuluş umududur yazma süreci. Sustuklarını yazmak, bir başka suskuyla birleştirerek onu çığlığa dönüştürmek isteğidir bu. İnsanoğlunun değerlerini çöllerde ve çöplüklerde bulan bir karamsarlık durumu bir zorluğun keşfi ve ona karşı zafer hali olarak karşımıza çıkar. İster gerçeğin, ister düşün gerçeği olsun arkasında ?gerçek? vardır Edgü anlatısının. Okurun biraz daha maceralı bir yürüme zorunluluğu söz konusuysa da metinlerin anlam katmanlarına ulaşıldıkça ?evrensel bir politik? tutum belirgin kazanır. Hem bireyden hem de toplumdan yola çıkılarak oluşturulan bu metinler bir yandan bireydeki toplumu, diğer yandan toplumdaki bireyi keşfetme eğilimindedir. ?Kentin Üzerinde Dayanılmaz Bir Koku? öyküsündeki izlek bu açıdan tüm sözlerimizi özetleyici niteliktedir. Yazar, metinde dışardan gelen bir kokunun peşinden başlayan bir yol öyküsünü aktarır. Kokunun kaynağı belirsizdir. Aranan da bu kokunun olmadığı bir sokak, köşedir yalnızca. Halbuki koku kenti üzerindedir ve kentin bütününe sinmiştir. Yazar kardeşlerini uyarmalıdır bu kokuya dair.

??Yalnızca bu kokudan kurtulabileceğim bir sokak, bir köşe arıyordum. Ne kokusunu andırıyordu bu?

Kokmuş balık kokusu?-Değil.

Lağım kokusu?-Değil.

Çürük kokusu?-Değil.

?

Öylesine bir kokuydu ki tüm bu kokulardan oluşmuştu sanki??

Sonuç olarak Edgü?nün anlatı evreni cennetten kovulmuş insanın aslında dünya adını verilen cehenneminde yaşamın, ölüm, yanılsama, aşk, coşku, zaferden başka düpedüz sözcüklerle dolu olduğu gerçeğinin farkındalık halidir. Yazmayı eyleme dönüştüren süreç de sözcüğün doğası gereği politik oluşuyla söz konusu olmuştur.

Erinç Büyükaşık

Kaynakça:
Ferid Edgü, Yeni Ders Notları, Remzi Kitabevi,1991, İstanbul
Ferid Edgü, Leş-Toplu Öyküler, Sel Yayınevi,2010, İstanbul

Previous Story

Bir Eğitimci Olarak Leo N. Tolstoy ve Yasnaya Polyana Okulundaki Uygulamaları

Next Story

Fabrika Yolu – Zafer Köse

Latest from Edebiyat Haberleri

Van Gogh’un kitap tutkusu

Geçtiğimiz haftalarda Paris’in izlenimci koleksiyonuyla ünlü Musée d’Orsay, Antonin Artaud’un Van Gogh: Toplumun İntihar Ettirdiği kitabından yola çıkarak yazar ile ressamı, Artaud ile Van
Go toTop

OKUMA ÖNERİLERİMİZ