(*) Louis Aragon (3 Ekim 1897-23 Aralık 1982) adını nasıl tanımlardınız; şair, romancı, gazeteci, komünist? Elbette doğru yanıt ?hepsi?, ancak bu yanıtta önemli bir ad eksik: Elsa. Aragon?un şiirlerinde silueti Fransa ile örtüşen Elsa Triolet, yazarlığından çok Aragon?un ona yazdığı sevda şiirleriyle anımsanır. Aragon?un Türkiye?de en iyi bilinen şiirleri kuşkusuz ?Mutlu Aşk Yoktur? ile ?Elsa?nın Gözleri?dir. (Şiiri sevmemiz onun yazıldığı koşulları düşünmemizden değil de sanki mazoşist/arabesk duygululuğumuzdan gibi geliyor bana).
Elsa?nın Gözleri, galiba: ilk kez Orhan Veli tarafından çevrilmişti Türkçeye:
Öyle derin ki gözlerin içmeye eğildim de/ Bütün güneşleri pırıl pırıl orada gördüm/ Orda bütün ümitsizlikleri bekleyen ölüm/ Öyle derin ki her şeyi unuttum içlerinde.
Sonra kaç kere daha çevrildi bilemiyorum. Ancak şimdi, elimizde çevirisine yıllar hatta neredeyse bir ömür verilen bir kitap var: Elsa?nın Gözleri. Kitabın çevirmeni Hüseyin Demirhan. Çeviriye, ?Gözlerin İzinde? başlıklı bir sunu yazan Ülkü Uluırmak, kitabın Aragon?un ilk baskısı 1942 yılında yapılan Les Yeux d?Elsa?nın tamamı olduğunu ve kitabın bütününün ilk kez çevrildiğini söylüyor. Demirhan?ın titizliğini de vurguluyor: ?…bu yapıtın çevirisine yıllarını verdi. Bir türlü tam olarak bittiğine kendini inandıramıyordu. Şiirleri yeniden yeniden ele alıyor, falanca dize ya da sözcük nasıl daha iyi çevrilir diye tüm şiirleri bir daha bir daha gözden geçiriyordu. Böylece yıllar geçti. Sürekli daha iyiyi, daha yetkini arayan çevirmen, şu ünlü sözü sık sık yinelerdi: ?Çeviri kadın gibidir. Güzeli sadık, sadığı güzel olmaz?. Hemen ardından da şunu eklerdi: ?Ben hem sadık hem güzel olabileceğini göstermek istiyorum.? Yıllar süren bu çabanın sonu gelmedi bir türlü.? Mükemmeli aramanın sonu olmadığından Hüseyin Demirhan çeviriyi bitirdiğine inanamadan ayrılmış bu dünyadan. Ülkü Uluırmak çevirinin el yazılarına Metin Demirtaş aracılığıyla ulaşabilmiş. Titiz bir çalışmayla, karışmış el yazısı sayfaları Fransızca aslıyla karşılaştırıp, düzenleyerek gün yüzüne çıkarmış. Şiirlerde çevirmenin yazımına bağlı kalmış.
Elsa?nın Gözleri, şiirlerin asıllarıyla birlikte yayımlandı. Bu yöntemin bir güven belirtisi olduğu açık. Ben de, Orhan Veli çevirisinin alıntıladığım bölümünden örnekleyeyim Demirhan çevirisini:
Ne derinmiş içmeye eğildiğim gözlerin/ Gördüm ki güneşlerin yansır oraya tümü/ Her umutsuz onlara dalıp bulur ölümü/ Ben kendimi yitirdim ta dibinde o yerin.
Aşk ve direniş
Elsa?nın Gözleri?nde İkinci Dünya Savaşı sonrası Fransa?nın işgaline ve faşizme karşı direniş şiirleri yer alıyor. Şiirlerdeki Yurtsuz Jean , (El) Cid gibi söylence adlarla tarih ve edebiyata savaşla, direnişle ilgili göndermeler yapıyor. Bunu Geceler bölümünde yer alan bu şiirlerden biriyle örnekleyeyim: Kitabın başında Aragon?un elyazısıyla yer alan La nuit de Dunkerque/Dünkerk Gecesi şiirindeki ad (Dunkerque) İkinci Dünya Savaşı?nda müttefiklerin önemli bir yenilgi aldığı şehirdir:
Fransa çekti gitti parça parça kendini
Ayağımız ardından yırtık bir bez biçimi
Yosunlara karışır denizdeki ölüler
Papaz takkelerine benzer devrik gemiler
Şiir, yenilgiyi anlatarak başlamışken ?Haykırıp duracağım? sözleriyle başlayan dizelerde sevda temaları yinelenir:
Haykırıp duracağım hiç değilse bu aşkı
Yangın çiçeklerinin gece belirir şavkı
Haykırıp duracağım kadeh diye dudağın
Bana ucundan aşkın meyini tattırdığın
Ve şiir yenilgi temasıyla noktalanırken olayın tarihi de verilir:
Bahar kokularını kumlar nerden tanısın
Kuzey kumullarında ölüm günü mayısın
Aragon?un, direnişi sevdayla, Fransa?yı Elsa?yla eşleştirdiği şiirlerin en belirginlerinden biri de kitabın sonunda yer alan ?Elsa?ya Ağıt? (Cantique A Elsa) adlı uzun şiirdir. Ümit sık sık acılara egemen olur:
Ve aşktır ölüme artık egemen
Sürer Elsa?nın valsi döner dönecek Elsa
Şiir Elsa?nın gerçek kimliğini vurgulayacak dizelerle noktalanır:
Yeşeren umut diye tek adı var sevdamın
Yeni ezgisi onun sürer bende boyuna
Ey onu işitenler derininden acının
Güzel yurt gençleri başınız kalksın
Tek adı var sevdamın ağıtım erdi sona
?Güzel yurt gençleri? diye çevrilen sözlerin aslı ?beaux fils de France?dır. Çeviri, Türk şiirinden alışık olduğumuz ?yurt gençleri?, ?hey gülüm? benzeri kalıpları gereğince kullanarak Türkçede başarıyla kurmuş bence Aragon?un şiirini. Bu çeviriyi çevirmenler de şiir heveslileri de okumalı.
(*) Sennur Sezer ‘in 30/10/2009 Tarihli Radikal Gazetesi Kitap Eki’nde Yayınlanan Yazısı
Kitabın Künyesi
Elsa’nın Gözleri
Louis Aragon
Çeviren:Hüseyin Demirhan
Kırmızı Yayınları
2009,
228 sayfa