Zazaca-Türkçe Sözlük – Mesut Özcan

Zaza dili ve kültürüne önemli bir katkı olan bu kitap, Mesut Özcan’ın hazırladığı sözlüğün yanı sıra, Mehmet Bedri Gültekin’in Zazaca grameri üzerine bir çalışmasını da içeriyor. Gerek sözlük, gerekse gramer hazırlanırken, Dersim’in merkez yöresinde konuşulan dil esas alınmıştır. Yazı dili aşamasına gelmemiş diller açısından, böyle bir sözcük ve gramer hazırlamanın güçlüğü ortadadır; bu bakımdan, Zazaca-Türkçe Sözlük ilk adım olarak değerlendirilmelidir.

(*) “Zazalar, nüfusu tahminen 2 ila 4 milyon arasında olan bir halk olarak Doğu, iç ve Güneydoğu Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında ve dağlık alanlarda yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Sivas’tan Muş-Erzurum’a, Gümüşhane’den Urfa?ya kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan , Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Erzurum illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş , İmranlı ,Hafik , (Sivas), Varto (Muş) , Tekman Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge ve Arapkir (Malatya), Mutki (Bitlis), Sason (Batman) ilçelerinde de meskendirler. Bunun dışında İstanbul, Ankara, Bursa, Kocaeli, Aksaray Ekecik bölgesi ve Aksaray şehri ve birçok ilçeye göç etmiş Zaza mevcuttur.


Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir. Cambul (Kazakistan) Batum (Gürcistan) ve Musul bölgelerinde de Zazalar vardır. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir.

Zazaca ; Anadolu’nun Doğu Anadolu, Güneydoğu ve İç Anadolu bölgelerinde, Gürcistan, Avrupa ülkelerinde ve Kazakistan’ın birkaç şehrin de konuşulan bir Kuzeybatı İranî dilidir.
Diğer isimleri ;
Zazaki ve Dimilki’dir. Zazaca, özellikle Tunceli (Dersim), Erzincan (Erzıngan), Elazığ (Xarpêt), Erzurum, Muş, Bingöl (Çolig-Çewlik), Malatya, Sivas (Sêvaz), Şanlıurfa (Rıha), Diyarbakır (Amed), Batman, Bitlis, illerinde konuşulur. Zazalar kendi dilleri olan Zazaca’yı genellikle Zazaki olarak adlandırırlar.Bunun yanında Dımilki, Dımli, Kırmancki, Zonê ma, Dersimce, Şo-bê gibi kavramlar da Zazaca’nın yerel adlarıdır.

Hint-Avrupa dil ailesinin İrani gurubuna ait olan Zazaca, Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq’a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun Hyrkani (< Gurgân) alt gurubuna aittir. Goranî, Beluçî, Sengserî dilleri de bu alt guruba aittir.

Zazaca’nın Lehçeleri
(1) Kuzey Zazaca:
Dersim, Erzincan, Muş (Varto) ve Erzurum (Tekman, Aşkale, Cat, Hınıs), Sivas (Zara) dolaylarında konuşulur. Bunun da kendi içinde de kendi ara lehçeleri vardır. Dersim, Sivas, Varto lehçeleri gibi. Zazaca’nın kuzeydeki Kırmancki adlandırılması ile Kürt dili olan Kurmanci birbirine karıştırılmamalıdır.

2) Merkez Zazaca:Bingöl, Elazığ ve Diyarbakır dolaylarında konuşulur. Bunun içinde de kendi ara ve geçiş lehçeleri vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini, Ergani, Kulp, Piran, Maden lehçeleri gibi.

3) Güney Zazaca: Adıyaman (Gerger), Malatya, (Pötürge, Arapkir), Diyarbakır (Çermik, Çüngüş) ve Şanlıurfa (Siverek) dolaylarında konuşulur. Bunun içinde de kendi ara lehçeleri vardır; Çermik, Gerger ve Siverek gibi. (Paul, Ludwig: Zazaki – Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden/ Selcan, Zülfü: Grammatik Der Zaza-Sprache, Verlag für Wissenschaft und Kultur, Belin, 1998.)

Zazaca yazılı kaynak, dilbilimci Peter Lerch tarafindan 1850 yıllında yazılmıstır. Diğer iki önemli eser dini kitaplardır. Mevlüd adında iki kitap Axmed Xasi tarafindan 1899’da ve Osman Efendi tarafından 1933’de Şam’da yayınlanmıstır.

Zazaca latin harfler ile Avrupa’ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıstır. Ardından İstanbul’da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır. Ayrıca Alevi televizyonlarında Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir.

Avrupa’da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya,Ayre, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul’da Tij Yayınları ve Vate yayınınca Zaza Dilinden kitap çıkmakta, ayrıca Dersim (Tunceli)’de çıkan ilk Zazaca yayın yapan gazete ise Munzur Haber’dir. Ayrıca Türkiye’de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurumda Egit Eskarıj tarafından yayınlanan Vatı dergisidir. Halen Malatya’da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır.

Bazı Zazaca Eserler:

Fahri Pamukçu, “Gıramerê Zazaki” (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul 2002.
Ali Himmet Dağ, “Mısaibê Mı Mase” (Şiir), Kendi Yayınevi, Hollanda 2002.
M. Jacobson, “Rastnustena Zonê Ma” (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul.
Sait Çiya, “Her Çi Beno Sanike” (Roman), Tij Yayınları, İstanbul.
Faruk Iremet, “Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki” İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden
Faruk İremet, “Antolojiyê hozanwanê Swêdi” İremet Yayınları, 1995, About Swedish writers,
Faruk İremet “Zeritenık” Poems, İremet Yayınları, 1996,
Faruk İremet “Rondıkê Çavên ti” Poems, 1993, APEC, Stockholm
Koyo Berz “Namdarê Sêweregı” İremet Yayınları, 1995, Stockholm
Koyo Berz “Kole Nêba” Poems, İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden
Koyo Berz “Ewro şori, meştı bêri” Novel, İremet Yayınları1996, Koyo Berz “gramerê zazaki” Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden Terry Lynn Todd “A grammar of Dimili?Also known as Zaza” About the zazaish grammar, second edition İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden, Safiya Pak “Xeribey ıd, keye dı / In der fremde zu hause” Poems, İremet Yayınları,

Zazaca’nın Sınıflandırılması Üzerine Tartışma
Zazaca’nın İran dilleri arasındaki yeri politik bir tartışma konusudur. Bu tartışmada üç grup vardır.

1.grup: Dil bilimcileri ve Zazalar Zazaca’yı bir dil olarak kabul eder. İranoloji dilbilimine göre, Zazaca başlıbaşına bir dildir. Oskar Mann ve Karl Hadank’ın 20. yy.ın başında yaptığı araştırmalar sonucu derleyip 1932’de Leipzig’de çıkan kitabında ilk kez bilimsel olarak Zazaca’nın bir Kürt lehçesi olmadığı kanıtlanmış, ondan beri dilbilimde ayrı bir dil olarak kabul edilmektedir.
2. grup: Zazaca’yı Kürtçe’nin dört lehçesi arasında saymaktadır.

Zazaca Üzerine Yapılan Bilimsel Çalışmalar
Lynn Todd, Terry. (1985) “A Grammar of Dimili” University of Michigan,
Jost, Gippert. (1996) “Zazaca?nin Tarihsel Gelisimi” Frankfurt University
Paul, Ladwig. (1998) “The Position of Zazaki Among West Iranian languages” University of Hamburg
Gajewski, Jon. (2004) “Evidentiality in Zazaki” Massachusetts Institute of Technology
Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) “Zazaki as Double Case-Marking”. Stony Brook University
C.M. Jacobson: Rastnustena Zonê Ma – Handbuch für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, 1993, Bonn
C.M. Jacobson: Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, 1997, Bonn.
Faruk Iremet, Eylül 1996, “Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki”
İremet Yayınları, Stockholm/Sweden

Din
Zazalar?ın hemen yarısı Alevi, yarısı da Sünni Müslüman kesimden oluşmaktadır. Sünni kesimde ayrıca Şafii ve Hanefi Zazalar mevcut. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara, Kangal, Ulaş, Divriği)?den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde, ayrıca Kayseri?nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni Zazalar da Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mudki, Sason bölgelerinde yaşamaktalar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalar?da dildeki şive ve kültürde, yaşam tarzında belirmiştir.”

(**) Erani dillerin arasındaki benzerlikler
(Similarities between the eranian languages)

Erani diller olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-Erani üst dil-grubuna ait olan kendi başına gelişmiş bir alt grup kastediliyor. Bu dil grubuna Farsi, Kurmanci, Zazaki, Beluçi gibi diller aitdir. Bunlar aynı kökeni paylaşiyorlar ve bugün bile birbirine benzemektedirler. Hint-avrupa dil ailesine mensup oldukları için Avrupdaki çoğu diller ile ve Kuzey Hindistandaki diller ile de akrabalık taşıyorlar.

Farsi (Persi):
İranın resmi dili. Afganistanda da konuşuluyor. İranı yöneten halk Farslar.

Kurmanci (Kuzey Kürtçe, ‘Here-were’, Kırdaski ):
Doğu Anadolu, Batı İran, Kuzey Irak ve Doğu Süriyede konuşuluyor.
Zazaki (Kırmancki, Dımılki, ‘So-Bê’):
Doğu Anadoluda bi çok bölgelerde konuşulan bi dil.
Beluçi (Balochi):
Afganistan, İran, Pakistan, Oman ve Türkmenistanda konuşuluyor.
Not: Farsların ve diğer erani halkların Araplarla uzaktan yakından alakaları yokdur. (ne dil bakımından ne de etnik köken olarak). ‘İran’ adı ise ‘Irak’ ile karıştırılmamalı. ‘İran’ devletinde yaşıyanlar çoğunluk olarak hint-avrupa halk ailesine ait olurken (istisnalar turki ve sami azınlıklar), Irak ise erani olan Kürtler ve turki olan Türkmenlerden hariç çoğunlukla Samilerden (Araplar ve Süryaniler) oluşur.

——————————————————————————–
Sözcük hazinesi (Vocabulary)

Zaman (Time)

Türkçe           English            Farsi             Kurmanci            Zazaki
Gece                 Night                 Şeb                  Şev                          Şew (Sew)
Gün                  Day                    Rûz                  Roj                          Roce (Roze, Roje)
Kış                    Winter               Zêmêstan       Zıvıstan                 Zımıstan
Sonbahar         Autumn            Payiz               Payiz                      Payiz
Yıl                  Year                   Sal                   Sal                        Sere
Zaman,Vakit Time Dem, Waxt Dem,        Wext Dem,                 Waxt

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Gece (Night)
Gün (Day)
Şew (Mazandarani)
Roç (Beluçi)

Mazandarani Hazar Denizinde konuşulan bir erani dilidir.
Türkçedeki ‘Vakit’ ve erani dillerdeki ‘Waxt’ sözcüğü Arapçadan alıntıdır: Türk Dil Kurumunun Sözlüğünde bakınız
Türkçedeki ‘Bahar’ sözcüğü Farsçadan ve Kürtçeden alıntıdır: Türk Dil Kurumunun Sözlüğünde bakınız

Doğa (Nature)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Ağaç Tree Dar Dar Dar
Ay Moon / Month Mâh Heyv / Meh Aşmi / Menge
Bulut Cloud Hebr Hewr Hewr
Çiçek Flower Gol Gul Vıl
Dağ Mountain Kûh Çıya Ko
Demir Iron Ahen Esın Asın
Gök Heaven Asman Asiman Asmên
Işık(lş) Light Roşenayi Ro(-ş)ni Roşti / Roşna
Kar Snow Berf Berf (Befr) Vewre
Ot Gras Giyah / Sabzeh Gıya Vaş
Pus Fog Mêh Mıj Mıc
Rüzgar Wind Bad Ba(-d) Va(-d)
Su Water Ab Av Aw (Awk)
Şimşek Lightning Bruq / Bruz / Şo’lê/ Şerarê/ Azerexş Brusk Blosk
Yağmur Rain Baran Baran Varan / Sıliye
Yapraklar Leaves Berg Belg Velg
Yıldız Star Sêtare Stêrk Estare

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Çiçek (Flower) Demir (Iron) Kar (Snow) Rüzgar (Wind)
Vala (Semnani) Asen (Beluçi) Varf (Sangesari), Vara (Semnani) Va (Semnani)
Yağmur (Rain) Yapraklar (Leaves) Ot (Gras) Su (Water)
Vawr- (Sangesari) Valg (Semnani) Vaş (Semnani) Av (Gileki)

Semnani, Sangesari ve Gileki Hazar Denizinde konuşulan erani dilleridir.
Türkçedeki ‘Gül’ sözcüğü Farsçadan ve Kürtçeden alıntıdır: Türk Dil Kurumunun Sözlüğünde bakınız

Akrabalık ve İnsan (Relationship & Human)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Abla Sister Xwaher Xwışk (Xwaşek) Waye
Ad Name Nam Nav Name
Anne Mother Mader Dayık Maye (Maya mı = Annem)
Ata (Baba) Father Pêder Bavık Pi (Piyê mı = Babam)
Erkek Man Mard Mer(-d) Ca-mêrd
Evlilik Marriage eZedwac êzdêv Zewac Zewec
Dul Widow Bive Bi Viya
Güvey Bridegroom Damad Zava(-d) Zama(-d)
Hırsız Thief Dozd Dız(-d) Dızd
Kadın Woman Zen Jın (Jen) Cêni (Cini)
Kardeş Brother Baradar Bıra(-d-er) Bıra(-d-er)
Konuk Guest Mêhman Mêvan Meyman
Kul (İnsan) Human Merdom Mır(-d)ov Merdum (Mordem)

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Güvey (Bridegroom) Kadın (Woman)
Zamad (Beluçi) Can (Beluçi)

Türkçedeki ‘Damat’ sözcüğü Farsçadan alıntıdır: Türk Dil Kurumunun Sözlüğünde bakınız
Türkçedeki ‘Baba’ sözcüğü Kürtçeden alıntıdır. Öztürkçesi ‘Ata’dır.

Erani dillerdeki ‘zewac’ sözcüğü Arapçadan alıntıdır

Yer ve Eşya (Place & Items)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Aşağı Below Zir (Zêr) Jêr Cêr
Adım Step Gam Gav Gam
Çeşme Well Xan Kani Hêni
Bıçak Knife Kard Kêr(-d) Kardi
İş Work Kar Kar Kar
Kapı Door Der Deri (Kê / Çê)ber
Köprü Bridge Pul Pır Pırd
Köy Village Dêh / Rusta Gund Dew
Sağ Right Rast Rast Rast
Sol Left Çep Çep Çep
Tarak Comb Şanh Şah Şane
Yastık Pillow Balêş Balif / Baliş Balişna
Yer Place Ca Cih Ca

Yiyicek (Things To Eat)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Akşam yemeği Dinner Şam Şiv Şami
Bal Honey Hengbin Hıngıv Hegmên (Hemgên)
Buğday Wheat Gendom Genım Genım
Ekmek Bread Nan Nan Nan
Elma Apple Sib Sev Sae
Et Meat Gûşt Goşt Goşt
Un Flour Ard Ar(-d) Ardi
Üzüm Grape Angur Tıri Engur
Yağ Fat Ruxn Don Ron
Yoğurt Yoghurt Mast Mast Mast

Vücut (Body)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Baş Head Ser Ser Ser
Bit Louse Şêpêş Sıpıh eSpıze
Böbrek Kidney Gurda / Kolyê Gurçık Velık
Dalak Milt Seporz Sıpıl Serpez
Dil Tongue Zeban Zıman Zıwan (Zon, Zıwon, w = ‘u’ gibi okunur)
Diş Tooth Dandan Dıran / Dıdan Dından
Dudak Lip Leb Lêv Lew
El Hand Dest Dest Dest
Göz Eye Çeşm Çav Çım
Kan Blood Xwûn Xwi;n Goni
Kaş Brow eBırû Bırû Buri
Kemik Bone Astoxan Astu Este
Kulak Ear Gûş Guh Goş
Kuyruk Tail Dom Duv Dım (Dımoçık, Doçık)
Surat Face Rû Rû Ri

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Göz (Eye)
Çam (Beluçi)

Sıfat (Adjective)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Ağır Heavy Geran / Sengin Gıran Gıran
Bozuk Dickey / Bad Xerab Xırab Xırab
Dar Closely Ting Teng Teng
Dolu Full Por Pırr Pırr
Esen Fine / Sweet Xwoş Xweş Weş
Eski Old Kohen Kevn Khan
Genç Young Cevan Ciwan Cenc (Genc)
Hafif Light / Slight Sebok Sıvık Sıvık / Senık
Hasta İll Naxwoş / Meriz Nexweş Neweş
Hazır Ready Amade Amade Amade
Karanlık Dark Tarik Tari(-k) Tari(-k)
Özgür Free Azad Azad Azad
Sıcak Warm Germ Germ Germ
Soğuk Cold Serd Sar(-d) Serd
Susuz Thirsty Têşnê Ti(-ni) Teyşan
Uzak Far Dur Dur Dur
Uzun Long Dêraz Dırêj Derg
Üksek High Bolend Bılınd Berz
Yakın Near Nezdik Nêzık Nezdi
Yalnız Allone Tenha Tenê Teyna
Yarım Half Nimê Nive Nême
Yeni New Nô Nû Newe

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Esen (Fine) Üksek (High)
Waş (Beluçi) Burz (Beluçi)

Üstelik: Aç (Hunger) Vêşan (Zazaki), Vaşun (Semnani)

Türkçedeki ‘Hoş’ sözcüğü Farsçadan ve Kürtçeden alıntıdır: Türk Dil Kurumunun Sözlüğünde bakınız

Gramer (Gramatic)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
He (Evet) Yes Arê Erê Eya
İle With Ba Bı Be
Kendi Self Xod Xwe Xo (Ho)
Kendisi (With) itself Baxod Bıxwe Bexo
Nakadar How much Çend Çend Çend
Ne What Çe Çı Çı
Neden (‘niye’ değil) Why Çêra Çıma / Çıra Çıra
Nezaman When Kêy / Çe waxt Keng&ecir; / Çı waxt Key / Çı waxt
Ön Forward Ber Ber Ver
-siz (örnek: evsiz) Without Bi Bê Bê
Vardır There is Hest Heye Esto
Yo (Hayır) No Ne Na Ne

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Ön (Forward)
Ver- (Semnani

Başka (Other)

Türkçe English Farsi Kurmanci Zazaki
Barış Peace Aşti / Solh Aşti Aşti
Hatıra Remembrance Bir / Yad Bir Viri
Gönül Heart Dêl Dıl Zerri
Kimse Someone Kes Kes Kes
Korku Fear Tars Tırs Ters
Öpücük Kiss Maç / Bûsê Paç / Maç Baç
Tanrı God Xwoda Xwedê Homa
Savaş War Ceng Ceng / Şer Ceng
Ses Voice Bang / Sêda Deng Veng
Soru Question Pors / Soal Pırs Pers
Tuzak Snare Dam Dav Dame
Utanç Shame Şerm Şerm Şerm (Ar)
Uyku Sleep Xab Xew Hewn
Yalan Lie Doruğ Derew Zuri
Yemin Swear Sogend / Qesem Sond / Qesem Sond
Yeter Enough Bes Bes Bes
Yük Burden Bar Bar Bar

Yukardaki örneklerin bazi karşılıkları obür erani dillerde şöyledir:
Gönül (Heart) Uyku
Zire (Paşto) Xow (Gileki)

Paşto Afganistanin birinci resmi dilidir ve bu da erani dil grubuna aitdir.
Erani dillerdeki ‘bes’ sözcüğü Arapçadan alıntıdır
——————————————————————————–
Renkler (Colors)

Türkçe Beyaz Kara (Siyah) Kızıl Sarı Altın(dan) Gümüş
English White Black Red Yellow Gold Silver
Farsi Sêfid Siyah Sorx / Qêrmêz Zerd Zerr Sim / Noqrê

Kurmanci Sıpi Reş Sor Zer Zêrr Ziv
Zazaki Sıpê Siya (Şiya) Sur Zerd Zerrn Sêm
Beluçi ıSıpet Sıyah Sur Zard Zarri (Suneri) Çandan

Türkçedeki ‘Siyah’ sözcüğü Farsçadan ve Zazacadan alıntıdır: Türk Dil Kurumunun Sözlüğünde bakınız
——————————————————————————–
Hayvan Adları (Name of animals)

Türkçe Öküz Eşek Keçi Oğlak / Gidik Koyun Kurt Kirpi Yılan
English Ox Donkey Goat Goatling Sheep Wolf Hedgehog Snake
Farsi Gav Xer Boz Berrê Miş Gorg Cûcêtiği Mar
Kurmanci Ga Ker Bızın Berx Mi / Pez Gur Jûjı Mar
Zazaki Ga Her Bıze Verek Miye / Mêşin Verg Cüce Mar
Beluçi Gok Har Buz Gwarek Mêş Gwark / Gurk Caduk Mar

Türkçe Fare At Balık Kedi
English Mouse Horse Fish Cat
Farsi Muş Esp /Ester Mahi Pışık / Gorbê
Kurmanci Mışk Hesp Masi Pısik / Kıtık
Zazaki Merre Estor Mase Pısing
Beluçi Moş Asp Mahi Peşi

Türkçe Tavuk Köstebek Tilki Koç Domuz Ayı
English Chicken Mole Fox Ibex Pig Bear
Farsi Morğ Kûmûş Rûbah Goşn Xûk Xêrs
Kurmanci Mırişk Koremışk Rovi Beran Beraz Hırç
Zazaki Kerge Herremuşk Lüwe Voşn Xoz Heş

——————————————————————————–
Sayılar (Numbers)

Numara 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Farsi Yêk Do Sê Çahar Penc Şiş Heft Heşt Noh Deh
Kurmanci Yek Du Sê Çar Pênc Şeş Heft Heşt Neh Deh
Zazaki Yew (Yu, Ju) Dı Hirê Çar Panc Şeş Hewt Heşt New Des

Numara 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1000
Farsi Bist Si Çehel Pancah Şast Haftad Haştad Nud Sad Hazar
Kurmanci Bist Si Çel Pênci Şêst Heftê Heştê Nod Sed Hezar
Zazaki Vist Hirıs Çewres Pancas Şêşti Hewtay Heştay Neway Se(d) Hezar

——————————————————————————–
Eylemlik zamanında sözcükler (Infinitive)

Türkçe Yapmak Ölmek İstemek Götürmek Getirmek Gelmek Almak
English To make To die To want To bring To take there To come To take
Farsi Kerden Morden Xwasten Borden Avorden Ameden Gêrêften
Kurmanci Kır(d)ın Mır(d)ın Xwestın Bır(d)ın Anin Hatın Gırtın
Zazaki Kerdene Merdene Wastene Berdene Ardene Ameyene Gırewtene

Türkçe Sağmak Kesmek Ağlamak Kaçmak Ölçmek Yazmak
English To milk To cut To cry To elope To measure To write
Farsi Dûşiden Boriden Gêristen
(Gêryê-kerden) Ramiden Peymuden Nêvêşten
Kurmanci Dotın Bırin Gırin Revin Pivan Nıvisin
Zazaki Dıtene Bırrnayene Bermayene Remayene Pêmıtene Nuştene

Türkçe Kalmak Vermek Öldürmek Yanmak Değiştirmek Satmak
English To remain To give To kill To burn To change To sell
Farsi Manden Daden Koşten Sûxten Gerdiden Forûxten
Kurmanci Man Dan Kuştın Şewıtın Gorin Frotın
Zazaki Mendene Dayene Kıştene Veşayene Vurnayene Rotene

Türkçe Kaşımak İçmek Olmak Anlamak Tanımak Oturmak
English To itch To drink To be To understand To know To sit
Farsi Xariden aŞamiden
(nuŞiden) Bûden
(Şoden) Fahmiden Şenesen Nêşêsten
Kurmanci Xurin Vexwar(d)ın Bûn Fehmkır(d)ın
(Têgıhıştın) Naskır(d)ın Rû Niştın
Zazaki Huriyayene Şımıtene Biyene Fahmkerdene Naskerdene
/ Şınasnayene Ro Niştene

Erani dillerdeki ‘fahm’ sözcüğü Arapçadan alıntıdır

Türkçe Pişirmek Bilmek Akmak Görmek Demek Yıkamak Yemek
English To cook To know To flow To see To say To wash To eat
Farsi Poxten Danêsten Rixtan Didan Goftan Şostan Xwordan
Kurmanci Pehtın Zanin Rêtın Ditın Gotın Şıstın Xwar(d)ın
Zazaki Potene Zanitene Rêcayene Dıtene Vatene Şutene Werdene
Beluçi Paçag Zanteg Rêtkeg Diteg Guşteg Şuşteg Wardeg

Türkçe Okumak
English To read
Farsi Xwanden
Kurmanci Xwendın
Zazaki Wendene
Beluçi Wandag

——————————————————————————–
Kişisel zamirler (Personal Pronouns)

Türkçe Ben Sen O Biz Siz Onlar
English I You He, she, it We You They
Kurmanci Ez Tu Ew Em Hûn Ew(an)
Taliş Ez Te Ev Ema Şema Evon
Zazaki Ez Tı O, a Ma Şıma Ê
Farsi Man To U Ma Şoma İşan / İnha

Taliş – Azerbaycan Cumhuriyetinde konuşulan bir erani dilidir.

Türkçe Bana, beni Sana, seni Ona, onu Bize, bizi Size, sizi Onlara, onları
English My, me You Him, her Us You Them
Kurmanci Mın Te Wi, wê Me We Wan
Taliş Me(n) Te Ay Ema Şema Evon
Zazaki Mı(n) To Ey, aye Ma Şıma İnan
Farsi Man To U Ma Şoma İşan / İnha

——————————————————————————–
İzafe sistemi

Çoğu erani dillerde elmenliği ifade etmek için bir ek sistemi gelir. Örnek:

Türkçe Bizim dilimiz Senin adın ne dir? Öküz Eti Sıcak yemek
English Our Language What is your name? Ox Meat Warm food
Farsi Zabanê ma Namê to çe ast? Goştê ga Xwordanê garm
Kurmanci Zımanê me Navê te çı ye? Goştê ga Xwar(d)ına germ
Zazaki Zıwanê ma Namê to çıyo
(çıko, çıto, çıno, çıçiyo)? Goştê gay Werdena germ

——————————————————————————–
Şimdiki zaman (Presense)

Şimdiki zaman bir dilde en sık kulanılan zamandır ve iletişm için oldukça mühimdir. Zazakide şimdiki zaman Kurmanci, Sorani ve Farsiden daha farklı kuruluyor. Kurmanci ve Farsinın şimdiki zaman kuruluş sistemi aynıdır. Zazakinin sistem ise aksine hazar denizindeki erani dillerin sistemine benzer. Zazakide en başda laf kökeni, sonra bi ‘en’ (bazi yörelerde ‘on’) yada sesli harflerden sonra ‘n’, ve fiil soneği gelir. Kurmanci ve Farside ise laf kökeni ortaya gelir, en başda ise bi ‘dı’ yada ‘mi’ gelir.

Örnek olarak ‘korkmak’ ve ‘sormak’ fiil köklerini alalım. Bunlar Kurmancide ‘tırs’ ve ‘pırs’dır, Farside ‘tars’ ve ‘pors’dır, Zazakide ‘ters’ ve ‘pers’.

Türkçe kork-uyor sor-uyor
English he has fear he questions
Farsi mi-tars-ad mi-pors-ad
Kurmanci dı-tırs-e dı-pırs-e (pırs dıke)
Zazaki ters-en-o pers-en-o (pers keno)

Kurmancide, Sorani ve Zazakide şimdiki zamanda ‘yapmak’ için fiil kökü aynıdır, ‘k’dir. Ama fiil çekiminde fiiler inanılmaz şekiller alıyorlar.
Türkçe yap-iyor
English he makes
Kurmanci dı-k-e
Sorani da-k-a
Zazaki k-en-o

Sorani – Çoğunlukla İran ve Irak da konuşulan erani dilidir. ‘Merkez Kurmanci’ olarak da adlandırılır.

Zaten bütün fiil kökleri hep eşit olmuyor, örneklerde fiil kökleri çizgilenmişdir.

Türkçe Yapiyorum Gidiyorum Geliyorum Diyorum
English I make I go I come I say
Farsi mikonam miravam miayam miguyam
Kurmanci dıkım dıçım têm (dıêım) dıbêjım
Zazaki kenam (konam) şonam yenam (yonam) vanam (vunam)
Semnani kenni şenni (y)anni vanni

Semnani Hazar Denizinde konuşulan bi erani dilidir.

Türkçe Görüyor Veriyor Alıyor Yiyor İstiyor Ölüyor
English He sees He gives He takes He eats He wants He dies
Farsi mibinad midahad migirad mixworad mixwahad mimirad
Kurmanci dıbine dıde dıgıre dıxwe dıxwaze dımıre
Zazaki vêneno dano gêno (cêno) weno wazeno mıreno

Farsi, Kurmanci, Sorani ve Zazakiyi biraz daha ayrıntılı karşılaştıralım:

Türkçe Evde Yapiyor Gidiyor Geliyor Yiyor Ağlıyor
English In the house He makes He goes He comes He eats He cries
Farsi der xane mikonad miravad miayad mixworad geryemikonad
Kurmanci lı mal dıke dıçe tê dıxwe dıgri
Sorani le mal daka daça tê daxwa dagri
Zazaki keye (çeye) de(r) keno şono yeno weno bermeno

Türkçe Gülüyor Yaşiyor Görüyor Veriyor Alıyor
English He laughs He lives He sees He gives He takes
Farsi mixandad zendegimikonad mibinad midahad migirad
Kurmanci dıkene dıji dıbine dıde dıgıre
Sorani pê dakena daji dabina dada dagıra
Zazaki huyeno cıwino vêneno dano gêno

Türkçe Götürüyor Getiriyor Gitti Geldi Akşam Aç
English He brings He takes there He went He came Evening Hunger
Farsi mibarad miavarad raftad amadad begah gorosnegi
Kurmanci dıbe dıhine (dıhin -> tin-e) çu hat êvar bırçi
Sorani daba dahêna çu hat êware bırsi
Zazaki beno ano şi ame şan(d) vêşan

——————————————————————————–
Emir zamanı (Imperative)
Çoğu erani dillerde emir benziyer şekilde kuruluyor. Fiilin önüe bi “bı” gelir.

Türkçe Yap! Gör! Ver! Al! Kal! Öl!
English Make! See! Give! Take! Remain! Die!
Kurmanci Bıke Bıbine Bıde Bıgıre Bımine Bımıre
Farsi Bekon Bebin Bede Begir Beman Bemir
Zazaki Bıkı Bıvênı Bıdı Bıgı (Bıcı) Bımanı Bımırı

——————————————————————————–
Olumsuzluk (Negation)

Olumsuzluk için genelde öne bir “ne” yada “na” gelir.

Türkçe Korkmuyor
English He have not fear
Farsi namitarsad
Kurmanci natırse
Zazaki nêterseno”

Zaza Dil Enstitüsü
2004 yılının Ekim ayında,Almanya?nın Frankfurt/Main şehrinde dilbilimciler, aydın, yazar, araştırmacı ve sanatçılar biraraya gelerek bir Zaza Dil Enstitüsü kurdu.Enstitünün kurucu üyelerinin arasında Dr. Jost Gippert, Dr. Agnes Korn, C.M. Jacobson, M. Sandonato, X. Çelker, Hawar Tornêcengi, Hesen Usên Bor, Cemal Taş, Memed Ali (ZeleMele), H. Cansa, Nevzat Gedik, Asmêno Bêwayir vd. gibi Zazaca üzerine araştırma yapmış olan bilimadamı, dergi ve kitap yazarı, sanatçı, şair ve araştırmacı yeralmakta. Bürokratik zorlukların zaman almasına rağmen mahkeme (dernek kütüğü) tarafınca onaylanıp tescil edildi. Bu kurum hem tüzükte, hem pratikte Zazaca?yı bağımsız ve başlıbaşına bir dil olarak gören ilk enstitüdür. Enstitü, Verein zur Förderung der Zaza-Sprache ? Enstitüyê Zazaki e.V. adı altında tescil edilmiştir.

Zaza Dil Enstitüsü?nün birçok hedef amaçlarından bazılarını saymak gerekirse: Ortak sözlük projesini ilerletmek; diyalektler üstü bir standart dil oluşturma (özellikle kollektif dil için); çocuk ve okul eğitim kitapları, kültürel yayınlar yayınlama.

Enstitünün Kurulma Gerekçeleri
Zazaca, İrani diller grubunun Kuzey-Batı koluna ait bir dildir; yani Farsça, Kürtçe, dahası Beluçi, Mazenderani, Talişi, Simnani, Sengseri, Gorani gibi dillerle akrabadır. Kuzey-Mezopotamya ile Anadolu arasındaki bölgede tahminen 3-4 milyon insan Zazaca konuşmakta. Türkçe ve Kürtçe?den sonra Zazaca sayısal olarak konuşulan üçüncü dildir. Dilbilimcilerin araştırma ve tesbitlerine göre Zaza Dilinin kökü Kuzey-İran?da buluna Deylem (Gilan) havzasına dayanmakta. Tarihsel olarak Part ve de Avesta diline yakınlık arzetmekte.

Günümüze dek Zazaca resmi bir dil statüsüne ulaşamamış, sadece konuşma dili olarak kalmıştır. Nitekim bulunduğu koşullara göre değerlendirilecek olursa zengin bir sözlü edebiyatına ve kelime hazinesine sahiptir.
Bu dilin ve kimliğin üzerinde hala da önyargılar yanlış bilgiler, kalıplar ve statükolar mevcuttur. Toplumun bireyleri kendilerini dışarıya karşı anlatmakta ve açıklamakta güçlük çekmektedir. Zaza Dili, kaybolma sınırına gelmiştir. Yazılı eserleri oldukça az, henüz yazı diline geçmektedir. Dilbilimciler de, bu dilin temeli sağlam bir şekilde atılmadığı taktirde iki-üç nesilden sonra kaybolacağını dile getirmekteler. Dilin temeli daha sağlam bir şekilde atılıp onu diri tutmaya sağlayan etkenlerin oluşturulması gereklidir.
Tüm bu şartlar Zaza Dil Enstitüsü’nün varolma sebepleri olarak gösterilmektedir.”

Mesut ÖZCAN’ın hakkında kısa bir bilgi

1969 Tunceli doğumlu olan yazarın; yayımlanmış eserleri,

Dersim Zaza Atasözleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1992.
Dersim Aşk Türküleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1995.
Zazaca – Türkçe Sözlük, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997.
Öyküleriyle Dersim Ağıtları – I, Ankara: Kalan Yayınları, 2002.
Kürdün Gelini, Ankara: Kalan Yayınları, 2003.
Doğuda Kürt Sorunu, Ankara: Kalan Yayınları, 2003

Makaleleri
Mesut Özcan’ın 1991’den bu yana Papirüs, Folklor/Edebiyat, Uzun Yürüyüş, Rewşen, Dersim, Damar, Roj, SiyahBeyaz, Munzur dergilerinde makaleleri ve çeşitli öyküleri yayımlanmıştır.
1996 yılında Gençlik Kitabevi öykü yarışmasında Mansiyon ödülü aldı.
1999 yılında kurduğu Kalan Yayınları bünyesinde; 2000 yılından beri Munzur – Dersim Etnografya Dergisi’ni ve 2005 yılından beri Kırkbudak – Anadolu Halk İnançları Araştırmaları Dergisi’nin Sorumlu Yazı İşleri Müdürlüğü görevlerini yürütmektedir.

(*) Zaza Dil Enstitüsü resmi internet sitesi http://www.zazaki-institut.de/ alınmıştır.
(**) http://erani.freehost.ag/erani.html internet sitesinden alınmıştır.

7 yorum

  1. dersimliler neden yeno diyorlar?dogrusu eno ziti neno.
    peki yeno`nun ziti nasil yazilir?hep bildiginiz yöreyi gercek zazaymis gibi gösteriyorsunuz.bundan vaz gecip gercek zazacaya dönün.

  2. herkes burda yazar kesilmistir.gelin zazacayi benden ögrenin..dersimdeki son nesil zazacayi tamamen unutmuslar..

  3. görmek..ditene yazilmis.dogrusu diyane olacak.ditene sagmak tir

  4. mabexeri bira,sima cira zazaki dogri nenifisnene.bire le mi ez zazaki bumusni sima.sima sare dersim sone ma xowira kerdo.zazaki en rind varto hinis`te qesekene.sima ge vane ma kirmanc`me ge vane ma zazayme geki vane ma tirkime.na xirabiye sare mare mekere.cimke ma zazayme…

  5. Merhabalar. Burada hep Türkçe İngilizce Farsça Kürtçe ve Zazaca dilleri mukayese edilmiş.
    İngilizce-Arapça-Kürtçe- Romence ve birazda Zazaca bilen biri olarak Arapça ve Hintçe dillerinin yukarıda sayılan dillerin anaları olduğunu ispat edebilirdik. Kürtçe dili toplama bir dildir. Farsça dilinin anası Hintçe ve Arapça’dır.
    Rumence de sen: Tu ve Bulgarca da Ben: Az Kürtçe kelimelerdir.
    Rusca: Kadın: Jın (jinekoloji) Kürtçedir. Pakistanca Et: Guşt kürtçedir. Srilankaca evet: heri kürtcedir. Hintçe: Ser: baş, surat, çehre: yüz-surat’tır ve Kürtçedir. Baba-Eba kelimesi Kürtçe değil Arapcadır. Hintçe sayma sayılarına bakın Farsça Kürtçe Zazaca ve Ermenice sayma sayılarıyla benzerdir. 4 kelimesi Çor tüm dillerde benzeştir.

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir