Hilebaz Figürünün Psikolojisi Üzerine

tarihinde gönderilmiş tarafından

C. G. Jung’un analitik psikolojisinin en ilkel ve en zorlayıcı figürlerinden biri olan “Hilebaz Figürünün Psikolojisi Üzerine” (On the Psychology of the Trickster-Figure)nin aşağıda anladığım kadarıyla özetlemeye çalıştım.

A. “Hilebaz Figürünün Psikolojisi Üzerine”

Hilebaz (Trickster) figürünün mitolojide, folklorda, patolojide ve simyada tezahür etmektedir ve onun kolektif bilinçdışının ilkel ve farklılaşmamış bir arketipi olduğunu göstermektedir. Jung, bu figürün psikolojik gelişim sürecindeki işlevini ve evrimini ele alır.

I. Hilebaz Figürünün Kökeni ve Temsilleri

Hilebaz, aşırı arkaik ve ilkel bir psişik yapıyı temsil eder.

  • Arketipsel Yapı: Hilebaz, aşırı eskilikte bir arketipsel psişik yapıdır. En belirgin tezahürlerinde, neredeyse hayvan düzeyinde kalmış, kesinlikle farklılaşmamış bir insan bilincinin sadık bir yansımasıdır.
  • Mitolojik ve Folklorik Karşılıklar:
    • Amerikan Kızılderili Mitolojisi: Adolf Bandelier’in eserinde incelenen Hilebaz figürü.
    • Avrupa Folkloru: Orta Çağ Kilisesi’ndeki karnavallara, hiyerarşik düzenin tersine çevrilmesine (aptallar ziyafeti/yortusu) benzer.
    • Negatif Kahramanlar: Masallarda Tom Thumb (Parmak Çocuk), Stupid Hans (Aptal Hans) veya Hanswurst gibi figürler; bunlar olumsuz kahramanlar olup, başkalarının en iyi çabalarıyla başaramadığını kendi aptallıklarıyla başarırlar.
    • Şeytan: Hilebazın çelişkili doğası, Orta Çağ tasvirlerinde şeytanın (simia dei – Tanrı’nın maymunu) karakterine benzer.

II. Simyadaki Karşılığı: Mercurius

Hilebazın en karmaşık ve öğretici karşılığı simyadaki Mercurius figürüdür.

  • Çift Yönlü Doğa: Mercurius, tipik hilebaz motiflerinin tuhaf bir birleşimini içerir: Kurnaz şakalar ve kötü niyetli yaramazlıklar düşkünlüğü, şekil değiştirme yeteneği, yarı hayvan yarı ilahi ikili doğası, çeşitli işkencelere maruz kalması ve kurtarıcı figürüne yaklaşması.
  • Paradoksal Kurtuluş: Grimm masalında “Ruh Mercurius,” köylü bir oğlan tarafından alt edilir ve özgürlüğünü değerli şifa hediyesiyle satın almak zorunda kalır. Yaralı yaralayanın şifanın aracı olması (wounded wounder is the agent of healing) mitolojik gerçeğini doğrular.

III. Modern ve Patolojik Tezâhürler

Hilebaz, modern psikoloji ve patoloji alanında da kendini gösterir:

  • Poltergeist Fenomeni: Hilebazı hatırlatan parapsikolojik fenomenlerdir. Poltergeist’ın kötü niyetli hileleri, düşük zeka düzeyi ve anlamsız “iletişimleri” bilinmektedir.
  • Şamanizm: Şamanın karakterinde hilebazdan izler vardır; o da insanlara kötü şakalar yapar ve mesleği onu hayatı tehlikeye atacak durumlara sokar. Şaman yapma süreci (making of a medicine-man), beden ve ruh için büyük ıstırap gerektirir.

IV. Diyalektik İlerleme ve Bütünleşme (Bireyleşme)

Hilebaz figürünün en önemli işlevi, onun işlevsel anlamı ve psişik evrimdeki rolüdür (teleolojik yaklaşım).

  • Sivilizasyon Süreci: Radin’in de belirttiği gibi, uygarlaşma süreci Hilebaz döngüsünün kendi çerçevesi içinde başlar. Döngünün sonuna doğru, Hilebaz’ın davranışı kullanışlı ve mantıklı hale gelir, bu da ilkel durumun aşıldığını gösterir.
  • Gölge ile Paralellik: Hilebaz, bireysel gölgenin bir paraleli olarak ele alınabilir. Gölge, öznenin kendisinde kabul etmeyi reddettiği, ancak sürekli dolaylı veya dolaysız olarak kendini dayatan her şeyi kişileştirir (aşağı karakter özellikleri ve uyumsuz eğilimler).
  • Arketipsel İlerleme: Karanlık yönler tamamen ortadan kalkmaz, yalnızca bilinçdışına çekilir. Hilebaz/Gölge figürünün arkasında, anlamlı içerikler gizlenir; bu içerikler genellikle daha nümine (kutsal) figürlerdir. Gölgenin hemen arkasında, büyük bir büyülenme ve ele geçirme gücüne sahip olan Anima (veya Animus) vardır; Anima ise sırasıyla Bilge Yaşlı Adam arketipini gizler.
  • Psişik Çatışma: Psişenin polaristik yapısı, sürekli karşıtların gerilimine dayanır. Bilincin, zihnin psişeden bağımsız olduğunu iddia etmesi bile, psişenin kendisinin konuştuğu ve diyalektik bir gerilim içinde olduğunu gösteren bir ifadedir.