Gogol’ü canlı tutan, onun kalpsizliğidir. Bu, onun korkusu kadar büyüktür. Bundan sıyrılmak için alay eder, ama korkusu asla dinmez.
Artık dış dünyaya yönelmeyen hicivci, etik bir varlık olarak yok olur. İşte Gogol’ün kaderi.
Figürlerine karşı nefretinin kendine nefret olduğunun yavaş yavaş bilincine varır. Her kimden nefret ettiyse kendinden nefret etmiştir. Kendini cehennemle tehdit edecek sert bir yargıç aramaktadır. “Ölü Canlar”ın tamamlanmasını, ki kendi yargıçlık işiydi, başaramamıştır. Onları ateşe atar, kendini yani, ve kül olarak kalır.
Gogol’un son sözleri:”Bir merdiven, çabuk, bir merdiven!”
Elias Canetti
Edebiyatçılar Üzerine, Çeviren: Gürsel Aytaç, Payel Yayınları
