“Prof. Dr. Ayşe Buğra’nın Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika kitabı, yoksulluk sorununun evrensel ve yerel görünümlerini bünyesinde barındıran bir çalışma. Kitapta, yoksulluk konusu kapitalizmin gelişim sürecinde ortaya çıkan yaklaşımlardan hareketle değerlendiriliyor ve ülkemizde yoksullukla mücadele, Cumhuriyet döneminde uygulanan sosyal politikalar analiz edilerek ele alınıyor.
İlk bölümden başlayarak kitabın arka planında, kapitalizmle birlikte var olan yoksulluk sorunu, birbirine karşıt iki sosyal politika anlayışı ve bu anlayışların temel temaları yer alıyor. İnsanı sadece işgücü, emeği bir meta olarak gören sosyal politika yaklaşımı, yoksulluğu bireysel bir sorun olarak nitelemekte, yoksullukla mücadelede devlet müdahalesine ve kamu kaynaklarının ayrılmasına karşı çıkarak iyiliksever insanların çabaları ve hayırseverliği önermektedir. Bu yaklaşımın karşısında yer alan “hak temelli” sosyal politika anlayışı ise, yoksulluğu siyasi bir sorun olarak değerlendirir ve bireyin toplumsal yaşamını sürdürebilmesi için yurttaş olmaktan kaynaklanan hakları olduğunu vurgular. Bu yaklaşım, insanı salt emek gücü olarak değil, toplumda hak sahibi bir birey olarak nitelemekte ve bu durumun sürmesi için devlete sorumluluklar yüklemektedir. İşte kapitalizmin gelişim süreci boyunca çatışma halinde olan bu iki anlayışın mücadelesi, kapitalizmin saf haliyle varlığını sürdürmesini isteyen kesimlerle, kapitalizmin temel özelliklerini sorgulayan ve onu dönüştürmeye çalışanlar arasında bir mücadeledir özünde (s. 13).
Kitap, ikinci bölümden başlayarak Türkiye’ye yöneliyor ve sırasıyla devletçi dönem, İkinci Dünya Savaşı sonrası, 1960’lar, Özal dönemi ve AKP?nin sosyal politika uygulamaları üzerinden yoksullukla mücadelenin tarihsel bir analizini sunuyor. Devletçi dönemde temel önceliğin köyün çözülmesini önleyerek yoksulluğu denetlemek olması, kente yönelik yoksulluk politikalarını da biçimlendiriyor. Tek Parti yönetimi 1930’lar ve 40’lar boyunca yoksullukla mücadeleyi gönüllü iyilikseverlerin bireysel girişimlerine terk ederek, devletin bu alandaki sorumluluklarını gündeme dahi getirmiyor. DP iktidarında da sağlık ve konut alanında geniş kitleleri etkileyen sorunların sürmesi, çıkarılan sigorta yasalarına rağmen kapsanan nüfusun oranının sınırlı kalması, DP iktidarının yoksullukla mücadele konusunda kapsamlı ve çok yönlü bir politikasının olmadığının göstergeleri. Ayrıca döneme anti-komünizmin damgasını vurması, yoksulluk ve sosyal politikanın gündeme getirilmesini zorlaştırmakta, sorunların tartışılmasına bile imkan vermemektedir (s.159-177). 1960 Askeri darbesinin ardından ithal ikameci sanayileşme stratejisi, planlı kalkınma anlayışı ve 1961 Anayasası’nda yer alan sosyal haklar dönemin sosyal politika uygulamalarını da şekillendirmiştir. Bülent Ecevit’in Çalışma Bakanlığı döneminde işçilere tanınan grev ve diğer sendikal haklar, 1964’te Sosyal Sigortalar Kurumu’nun, 1967’de DİSK’in kuruluşu çalışanlar açısından olumlu uygulamalardır. Bu olumlu adımlara karşılık, bu dönemde de sosyal politika uygulamaları toplumun tüm kesimlerini kapsayamadı.
“Fakir Fukara Fonu”
Dördüncü bölümde, ANAP ve DYP döneminde kabul edilen Yeşil Kart Uygulaması ele alınıyor. 24 Ocak 1980 kararlarıyla Türkiye?nin ithal ikameci sanayileşme modelini terk ettiği ve ihracata ağırlık vererek küresel ekonomi ile hızla bütünleşmeye yöneldiği yeni dönemde, uygulanan siyaset ve iktisat politikaları, o güne kadar yoksulluğu kontrol etmeye yarayan mekanizmaların da sona ermesine yol açtı. Bu toplumsal koşullarda, 1986?da, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu (SYDTF) kuruldu. Yasalaştığı sırada kamuoyunda çok da ciddiye alınmayan ve biraz da küçümsemeyle “Fakir Fukara Fonu” olarak adlandırılan SYDTF, 1999 Marmara Depremi sonrasında ihtiyaç duyan kesimlere kaynak aktarılmasında önemli bir işlev kazanacaktı. 2001 finansal krizi sonrasında Dünya Bankasından gelen kaynaklarla Türkiye’de ilk kez uygulanmaya başlanılan Şartlı Nakit Transferi Projesi de bu kurum aracılığıyla uygulanacaktır (s.200-212). ANAP?tan sonra iktidarı devralan DYP-SHP iktidarı döneminde kabul edilen yasayla, sağlık güvencesi olmayan yoksulların sağlık hizmetinden yararlanmasını sağlayan Yeşil Kart uygulaması yürürlüğe girdi. Kitapta, ülkenin sosyal politika tarihinde geçmişten bugüne hakim olan iki yaklaşımın bu iki sosyal güvenlik uygulamasında belirginleştiğine dikkat çekiliyor. SYDTF hayırseverliğe dayanan boyutu ağır basan bir kurumsal düzenleme iken, Yeşil Kart uygulamasının “hak temelli” sosyal politika anlayışına örnek olduğu ve bu iki birbiri ile çatışan sosyal politika yaklaşımlarının AKP iktidarı döneminde sık sık karşımıza çıkacağı belirtiliyor (s. 218).
2002 sonrasının toplumsal, ekonomik koşulları çerçevesinde AKP iktidarının sosyal politikaya yaklaşımı, sosyal güvenlik reformu nedeniyle kamuoyunda yürütülen tartışmalara da yer verilerek aktarılmış. Türkiye’de 1980 sonrası uygulanan iktisat politikaları, Güneydoğu Anadolu bölgesinde süren çatışma ile büyük kentlere gerçekleşen göç ve 2001 finansal krizinin geniş kitleler üzerindeki etkisi, AKP iktidarını ilk günlerinden başlayarak ciddi bir yoksulluk sorunu ile yüzleşme durumunda bıraktı. Bu somut durum, AB entegrasyonu çerçevesinde yürütülen çalışmalar ve IMF’ye verilen taahhütler iktidarı yoksulluk, yoksullukla mücadele ve sosyal güvenlik reformu konularında bir tavır almaya itti. Bu ortamda uygulanan politikaların ikili niteliği kitapta örnekleriyle belirtilmiş. AKP iktidarı, bir yanda muhafazakar ve İslamcı dünya görüşü doğrultusunda yoksullukla mücadelede devletin sorumluluğunu en alt düzeyde tanımlar, aile kurumu ve hayırseverliğe vurgu yaparken; öte yandan dönemin somut koşulları, 1990’larla birlikte ön plana çıkan “yönetişim” anlayışı, hükümeti, yoksullukla mücadelede kamu kaynaklarını kullanmak, devletin sorumluluğunu hatırlamak zorunda bırakmaktadır. Bu dönemde yurttaşlık hakkını temel alan uygulamalarla (Sosyal Riski Azaltma Projesi kapsamında uygulanan Şartlı Nakit Transferi, ilk öğretim kitaplarının ücretsiz dağıtımı gibi), yoksullukla mücadeleyi Sivil Toplum Kuruluşlarına (STK) havale eden yaklaşımların birarada gündeme geldiğini görmekteyiz (İsrafı Önleme Derneğinin çalışmaları, Mikrokredi uygulamaları). Son dönemlerde özellikle AB ile bütünleşme çalışmalarının zayıflaması, AKP hükümetinin vatandaşlık hakkı temelli sosyal politika uygulamalarından uzaklaşmasına, yoksullukla mücadelede iyiliksever birey ve STK’ların yürüttüğü çalışmalara ağırlık verilmesine yol açıyor (s. 233-254).
Tek parti dönemi etkileri
Kitabın sonuç bölümünde, Türkiye’de hemen her dönemde, yoksullukla mücadele konusunda, yoksulluk sorununun kapitalist sistemle yapısal bağlantısını göz ardı ederek hayırseverliği vurgulayan sosyal politika anlayışının güçlü olduğu belirtiliyor. Bu durumun nedenleri arasında çalışma hayatının yapısal özellikleri, devlet-toplum ilişkisinin niteliği ve hayırseverlik anlayışının tek parti dönemine uzanan köklü bir geçmişe sahip olması var. Oysa yoksulluk siyasi bir sorundur ve yoksullukla mücadele siyasi bir müdahale gerektirmektedir. Müdahalede hak boyutunun ağırlık taşıması, birey hastalandığı, yaşlandığı veya iş bulamadığı durumlarda sadece yurttaş olmaktan doğan hakları nedeniyle kamu kaynaklarından yararlanması gerektiği anlayışına götürür bizleri. Sosyal politikayı yurttaşlık hakları çerçevesinde tanımlayan bu anlayış, yalnızca kapsamlı bir yoksullukla mücadele paketi sunmakla kalmıyor, onun ötesinde ticarileşme ve metalaşma eğilimlerini sınırlandırarak, kapitalizmi dönüştürme potansiyelini de bünyesinde kapsıyor. Tüm bölümlerde yer alan bu görüş sonuç bölümünde altı çizilerek vurgulanmış. Bu çalışma, okurları yoksulluk ve Türkiye’de 1930’lardan günümüze sosyal politika uygulamaları konusunda bilgilendirmenin yanında, temel sosyal politika konuları üzerinden kapitalist sistem ve gelecekte alacağı görünümler üzerine düşünmeye de sevk ediyor.
“Yoksulluk” sorununa karşı, Türkiye’de hemen her zaman “hayırseverlik”i vurgulayan sosyal politika anlayışı etkili oldu. Oysa yoksulluk siyasi bir sorundur ve “hak temelli” siyasi müdahale gerektirir
Yoksulluk politikaları tarihi
Geçmişte yapılan “yoksulluk” tanımlarında “gelir azlığı” temel yoksulluk nedeni olarak belirtilirken son dönemde sorunun çok boyutluluğuna vurgu yapılıyor. 1999’da 23 ülkeden 20.000’den fazla yoksul kadın ve erkekle yapılan çalışmada yoksulluğu yaşayanlar, maddi yoksunluklarla birlikte manevi yoksunlukları dile getiriyor, açlık ve sefaletin yanısıra güçsüzlük, toplumsal dışlanmışlık ve sesini duyuramamayı yoksulluğun en can acıtıcı biçimleri olarak ifade ediyorlar (Narayan ve dig., Voices of the Poor, A Scream for Change, 2000).” Didem Gürses: Yıldız Teknik Üniversitesi, 09/05/2008 tarihli Radikal Gazetesi Kitap Eki
“Tek parti döneminin hayırseverlik anlayışı; “yardımı hak eden” ve “etmeyen” yoksullar ayrımı… İkinci Dünya Savaşı sonrasında sosyal politikanın kurumlaşması… 1980 sonrası: Sosyal refah rejiminin çözülüşü; Fakir Fukara Fonu, Yeşil Kart… AKP döneminin muhafazakâr liberalizmi ve hayırseverliğin “dönüşü”…
Ayşe Buğra bu kitapta, Türkiye’deki sosyal politika tarihinin ve tartışmalarının eleştirel bir analizine yöneliyor. Yoksulluğa yaklaşım konusunda, 16. yüzyıldan itibaren kapitalizmin gelişmesine refakat etmiş olan iki yaklaşımın mücadelesi bağlamında yapıyor bunu. Değerler sisteminin merkezine çalışmayı koyan ilk yaklaşım, kamu kaynaklarının sosyal amaçlarla kullanımı konusunda kuşkucudur ve yoksulluğu, yoksulu suçlayarak açıklama imkânını tükettiğinde, hayırseverliği vurgular. Hak temelli olan ikinci yaklaşım ise, toplumu emek piyasasının önüne koyar ve yoksulluğu politik bir sorun olarak ele alır. İki yaklaşım arasındaki mücadele, kapitalizmi saf haliyle korumaya çalışanlarla onu “başka bir şey”e dönüştürmeye çalışanlar arasındaki mücadeledir aslında.
Kitabın önemli bir katkısı, bu mücadele ekseninde, Türkiye’de devlet-toplum ilişkilerinin Cumhuriyet tarihi boyunca geçirdiği evrime yeni bir bakış açısı getirmesidir. Türkiye’de “iri” iddialara ve hararetli tartışmalara konu olan devlet-toplum ilişkilerine, sosyal haklar üzerinden pek fazla bakılmadı. İş hukuku, çalışma ekonomisi ve endüstri ilişkileri alanlarına sıkışan çalışmalar, devlet-toplum ilişkilerinin nasıl kurulduğuna ve nasıl anlamlandırıldığına dair bir analizin araçlarına dönüştürülemedi. Ayşe Buğra’nın kitabı, bu bakımdan öncü bir rol üstleniyor.”
Kitabın Tanıtım Yazısı
Künye
Adı Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika
Yayın No İletişim 1299
Dizi Araştırma-İnceleme 223
Sayfa 275 Sayfa
Baskı 1.Baskı Nisan 2008, İstanbul
Yazar Ayşe Buğra
Editör Asena Günal
Düzelti Asude Ekinci
Kapak Suat Aysu
Dizi Kapak Tasarımı Ümit Kıvanç
Uygulama Hüsnü Abbas
Baskı ve Cilt Sena Ofset
Prof. Dr. Ayşe Buğra’nın Hayatı
Yüksek öğrenimini Kanada’da tamamladı ve McGill Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nden doktora aldı. Halen Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nde öğretim üyesi ve Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu merkezinin kurucu başkanlarından biri. Uzmanlık alanları: iktisadi düşünce tarihi ve iktisat metodolojisi, karşılaştırmalı sosyal politika, gelişme iktisadı. Kitapları: Reading Karl Polanyi for the 21st Century: Market Economy as a Political Project (Kaan Ağartan ile birlikte derleme, Palgrave Macmillan, 2007), Bir Temel Hak Olarak Vatandaşlık Gelirine Doğru (Çağlar Keyder ile birlikte derleme, İletişim Yayınları, 2007), Sosyal Politika Yazıları (Çağlar Keyder ile birlikte derleme, İletişim Yayınları, 2006), Devlet – Piyasa Karşıtlığının Ötesinde (İletişim Yayınları, 2000), Islam in Economic Organizations (TESEV/Friedrich Ebert Vakfı, 1999), State, Market, and Organizational Form (Behlül Üsdiken ile birlikte derleme, Walter de Gruyter, 1997) State and Businessmen in Modern Turkey (State University of New York Press, 1994; Türkçesi: Devlet ve İşadamları, İletişim Yayınları, 1995), İktisatçılar ve İnsanlar (Remzi Kitabevi, 1989; İletişim Yayınları, 1995). Ayrıca akademik dergilerde ve derleme kitaplarda yayımlanmış çeşitli makaleleri bulunuyor. Ayşe Buğra, Karl Polanyi’nin Büyük Dönüşüm adlı eserini Türkçe’ye çevirmiştir (Alan Yayıncılık, 1986; İletişim Yayınları, 2000).
Kitapları
Devlet ve İşadamları
Devlet-Piyasa Karşıtlığının Ötesinde
İktisatçılar ve İnsanlar
Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika
Çeviri
Büyük Dönüşüm
Derleme
Sosyal Politika Yazıları
Vatandaşlık Gelirine Doğru