Üç Kuruşluk Opera(1928), Üç Kuruşluk Film(1931), Üç Kuruşluk (ya da Sevgi Soysal?ın çevirisiyle Beş Paralık) Roman(1934). 20. yüzyılın önemli bir oyun yazarı, kuramcısı, şairinin kuruşlarla bu denli uğraşmasına ilişkin birkaç şey söylemek bu yazının varlık amacına değinir. Yılmaz Onay Evrensel Kültür?de(Ağustos 2011) Brecht romanıyla ilgili yazısında bir belirlemede bulunur: ?Öyle ki burjuva tiyatro aygıtı, Üç Kuruşluk Opera?yı nasıl ve neden hala sahnelemekten zevk alıyorsa, Üç Kuruşluk (Beş Paralık) Roman?a da aynı şekilde ve aynı nedenlerle tam tersine yok muamelesi çekmeyi uygun görmüş olsa gerek?. Bu yazı bu belirlemeyi elinden geldiği biçimiyle ve dolaylı olarak araştırır.
?Bu opera, ancak dilencilerin düşleyebileceği kadar görkemli ama dilencilerin ödeyebileceği kadar da ucuz olsun diye düşünüldüğünden, adı Üç Kuruşluk Opera.?(1) der Brecht bir plak şirketi için operanın şarkılarını kayıt ederken? Bugün için Brecht?e ulaşmamıza engel olan ciltli olmasının nedeni Suhrkamp Verlag olsa da bu pahalı ciltlerle aramıza mesafe koyan piyasa şartlarına sitem dolusu bakışlar unutulmadan yazılmıştır.
***
Bertolt Brecht?in kuruşlar macerası (Brecht?in zamanında bile ününden bir şey kaybetmeyen) 1728?de basılan John Gay?in Dilencilerin Operası (The Beggar?s Opera) ile başlar. Müziklerini John Christopher Pepusch, Handel?in ?şaşaalı operasına karşı bir çıkış? olarak besteler.(2) Oyun uzun bir süre İngiltere?de sıkça oynanıp geniş yankılar bulur. Brecht oyunla arkadaşı Elisabeth Hauptmann ile müzisyen Kurt Weill aracılığıyla uğraşır.
Gay?in oyununda eleştirinin temelini ahlakçı bakış açısı oluşturur. Brecht ise bu temeli kapitalizmin kar hırsı uğruna her yolu olası gören doğası üzerinde açıklamaya çalışır. Öncelikle oyunun öyküsüyle başlayalım. Opera Sustalı Mackie(kısaca Mac) Moritatı ile başlar. Mac genç kadınlarla dümenden evliliklerle birlikte olan bir haydutlar çetesinin lideridir. Bir gün ?Dilenciler Kralı? olarak bilinen Peachum?un (?Londra?nın en yoksul insanı?(3)) genç varisi Polly ile yolda karşılaşır. İşin sonu evlilikle bağlanır. Bunu duyan Peachum kızını boşanmaya ikna etmeye çalışır. Polly buna yanaşmaz. Peachum Mac?i polis şefi Brown?a şikayet eder.(Aslında ikisi çok iyi arkadaştır) Bunu duyan Mac işlerini Polly?ye devreder. Orospular evine giden Mac burada yakalanır. Hapse girer ama kaçmayı da başarır. Çünkü Brown?un kızı Lucy de onun dümenden evlendiği kadınlar arasındadır. Kaçışa yardım eder. Peachum Kraliçe?nin taç giyme törenini dilencilerden oluşan ordusuyla sabote etme tehdidiyle Mac?i tekrar tutuklatır. İdam edilecekken ?kurtarıcı atlının gelişi?yle Kraliçe?nin taç giyme töreni onuruna hayatı bağışlanır. Ayrıca devletçe ödüllendirilir.
Brecht bu eserde burjuva dünyasında hırsızlık, cinayet ilişkileriyle banka kurmanın aynı şey olduğunu Mac?in öyküsüyle anlatmayı dener. İkinci perdede Mac ile Polly arasında şu konuşma geçer:?Kazancımızı, eskisi gibi Manchester? deki Jack Poole bankasına yatırırsın. Aramızda kalsın, zaten birkaç hafta içinde bankacılığa başlayacağım. Hem daha güvenli, hem de daha kazançlı.?(4) Banka kurmadan bir daha söz edilmez oyunda…
Üç Kuruşluk Film?de ise Polly bankayı kurar(5). Mac?in bankanın müdürü olduğu gazetelerde yazılır. Kurtarıcı atlının gelişi yoktur, bağışlanma yoktur. Hatta Opera?daki kurtarıcı atlı Brown?un atının geri dönüşü gösterilir. Şöyle de söylenebilir kurtarıcı atlı başka bir biçimde de ??bir yazın için vazgeçilmez koşulu sonuçsuzluk olan bir vazgeçilmez koşuldur.? (6)
Başlangıçta söylenen Sustalı Mackie Moritatı?nın ezgisiyle ama başka bir şarkıyla biter film? Filmin sonunda Mac Peachum?a bir soru yöneltir: ?Eğer fakirler bu kadar güçlüyse neden bize ihtiyaçları olsun?? Peachum?un tarihsel yanıtı: ?Çünkü bizim onlara ihtiyacımız olduğunu bilmiyorlar.? biçimindedir.
Kesting ?Tarihte ve Çağımızda Epik Tiyatro? adlı eserinde oyunun epik bir dramaturjisinin olmadığını söyler. ? Biçimin hicivli oluşu epiktir besbelli. Ne var ki, her güldürü öğesi zaten kendi başına epiktir.(?)Opera Brecht?in kendi koyduğu hedeflerden şaşmış sayılır. Nitekim o da bunu sonradan ?Notlar?la (Anmerkungen), Üç Kuruşluk Film?le (Dreigroschenfilm) ve Üç Kuruşluk Roman?la (Dreigroschenroman) doğrultmaya çalışmıştır.?(7)
O dönemin bir eleştiri yazısı Brecht?in seyircide aradığı ?? istemediklerini de göreceğinden, istedikleriniyse salt istediği gibi değil de eleştiriden geçirerek göreceğinden, böylece ilkesel anlamda tiyatroya da yeni bir işlev kazandırabilir?(8) yargısını şöyle olumsuzlar: ?Bu arada seyircinin keyfi yerinde.?(9)
Romanda(10) Brecht?in amacına ulaşabilmesi yalnızca türün kendi doğasından kaynaklanan nedenselliklerin iyi kuruluşuyla, nesnelerle karakterlerin gerçekçi bir biçimde ilişkiye geçmesiyle açıklanamaz. Öykünün kuruluşu farklıdır. Yeni karakterler çağrılmıştır. Bu yeni karakterlerden biri Coax?tır. Hükümetin uzak sömürgelerinde halk direnişi başlar. Hükümet asker göndermek için bir nakliyat şirketi arar. Coax bir komisyoncu olarak bu işe girer(11). Amacı ülkesini değil kolay yoldan paralar kazanmayı düşünen zenginleri dolandırmaktır. Antik Yunan?ın Peitho?su (İknanın tanrısallaştırılmış şekli) Coax da kendi eylemlerinin kurbanı olarak dolandırmaya çalıştığı insanların dolandırmasına gelecek. Peachum eski yöntemlerle ilişkisi sorgulayıp onu öldürtecektir.
Mac?in (birçok adı olmasına karşın baskın olan Macheat?tir) cinsel düşkünlüğü romanda da vardır. Ama dümenden evlilik yoktur. Gizlice o da bankalardan kredi almak için (Peachum?un bankalar üzerindeki büyük etkisini kullanmak amacıyla) evlenir. Evlilikle ilişkisi daha gerçekçidir. Polly?nin hamileliği onda mirasını bırakabileceği bir varis anlamındadır. Oyunculara notlarda şöyle der Brecht: ?Cinsel yaşamın trajik bir anlatımına karşı çıkmıyorlar. Ama çağımızda cinsel yaşam tartışılmaz bir şekilde komiğin bölgesinde. Çünkü cinsel yaşam, toplumsal yaşamla bir çelişki içinde. Ve bu çelişki tarihsel olduğu için, bir başka deyişle, ancak başka bir toplumsal düzen aracılığıyla ortadan kaldırılabilir olduğu için, komik.?(12) Bu çelişki Coax?da hastalıklı bir cinsel ilişki biçimiyle yeniden üretilir. Otel odasında Peachum?un gözünde bu ?normal? ve zeki adamın cinsellikle kurduğu ilişkiyi görürüz. Ama bu ?anormal? cinsel ilişki biçimi yalnızca Coax?da yoktur. Bir burjuvanın aile mutluluğuna giden yolda eşler farklı cinsel deneyimler yaşarlar. Polly ilk aşkından hamiledir. Çocuk Mac?ten değildir. Coax ile O?Hara cinsel ilişki yaşadığı adamlardandır.(13) Kilise kürtajla, sinema anne sevgisini perçinleyen melodramla, tıp parasal nedenlerle her şeyin ?mutluluğa? ve ?dinginliğe? ulaştığı aile kurumuna yönlendirir herhangi bir biçimde hamileliğe yol açan bir ilişkiyi?
Mac?in romanda, konumunda, işlerinde bir değişim vardır. O hırsızlıkla elde edilen malları kurduğu ucuzluk dükkânlarında (U dükkânları) sattırır. Mac orta sınıfla kurulması gereken ilişkinin farkındadır. ?Çalışanların başlıca güdüleri kendi çıkarlarıdır. Firmanın iyiliği ve çıkarı satıcının umurunda mıdır?? diyordu Macheat. Satıcı, ücretini aldığı sürece müşterilerin dükkânını terk etmelerini umursamazlıkla seyreder. Tek yol onu işe ortak etmektir.?(14) U dükkânları satıcıyı şu biçimde ortak yapar: Satıcı dükkân için kira öder. Malları yalnızca Mac?ten alacaklar ve fiyatları sabit olacaktır. Bunun dışında satıcıya hiçbir biçimde karışılmaz. Benjamin bu konuda şunu der: ?Yüz çeşit otorite tarafından yönetilen, art arda gelen fiyat artışlarının oyuncağı, krizlerin kurbanı, istatistiklerin ?sıfırı? küçük burjuva, güvenebileceği birini arar.? Devamında romandan şu alıntıyı yapar: ?Benim görüşüme göre, benim görüşüm ciddi çalışan bir iş adamının görüşleridir, devletin başında olması gereken insanlar yok. Hepsi şu ya da bu partinin adamları, partiler ise bencil kurumlar. Görüş açıları tek yönlü. Partiler üstü adamlara ihtiyacımız var, bizim ticaret adamlarına.?(15) Romanın 1934 yılında basıldığına dikkat edilmelidir. Hitler?in iktidara gelişinden bir yıl sonra? Özellikle orta sınıfların desteğini alarak yükselen faşizm iktidarına Hitler?in? ?Fakat bu? diyor Benjamin ?bir sanat eserinin olgunlaşması için gerektiği düşünülen karmaşık yolla olmamıştır. Bu yıllar politik açıdan belirleyici yıllardı. Yazar bunların derslerini özümsemiş, bu yıllarda işlenen suçlara gerçek adlarını takmış, kurbanları içinde bir mum yakmıştır(?)o yıllarda gözlerimizin önünde palazlanmaya ve bunun için gerekli alana gaddarca yerleşmeye başlayan onlardı.?(16)
Romanda Tolstoy?unkiler kadar uzun olmamakla beraber çok sayıda iç monolog vardır. Karakterlerin bir durum karşısında düşünceleri kendi psikolojik süreçlerinden çok onların sınıfsal karakterlerini anlama işlevi taşırlar. İşlerinin kötü gitmesi yüzünden kızına yaptığı yatırımların yok olacağı endişesi, karısı onu aldattığı halde işlerinin etkilenmemesi için susan ama aldatmanın da önemsizleştiğinden yakınan koca, yatırımlarını bir dolandırmaya kurban eden iş adamının trajedisini Oedipüs?dan acıklı bulması, işini kaybetmenin eşiğinde bir adamın patron karşısında vazgeçilebilirliğini tartıştığı iç monolog?
Romanda diğerlerinden farklı olarak bu dünyada var olan bütün zenginliği üretenlerin varlığını görürüz. Doklarda gemileri tamir ederler. Savaşta uzuvlarından bir ya da daha çoğunu kaybederler. Grev yaparlar. Savaşa gitmek amacıyla yola çıkar ama kapitalist girişimcinin kâr hırsı yüzünden denizlerde boğulurlar. Dilenme bir iş olarak vardır. Gittikçe fakirleşen üreticiler Peachum?un dilencilik fabrikasında ?dilencilikle ilgili her şeyin en ufak ayrıntısına kadar düşünülüp organize edildiği; elbiselerin, dilenilecek yerlerin, İncil?den sözlerle oluşturulmuş afişlerin sınıflandırıldığı- anlaşma üzerine işe alındığı görülür. Burada işçi sınıfı savaşta bacağından olmuş, şikâyetçi olmazsa alabileceği tazminatı kötü bir işe yatırıp iflas etmiş George Fewkoombey üzerinden temsil edilir. ?Çerçevenin iç kenarında yer alıp, resmin merkezini işaret eden gerçek boyutlarında bir figürdür.?(17)
Roman bir İrlanda şarkısıyla başlar. ?Niçin barındırıp niçin besliyorsunuz beni?/ Bilmeliyim hakkımdaki niyetinizi.? Bu soruyu Fewkoombey ancak romanın sonunda o da düşünde soracaktır. Olayların çözüme yaklaştığı bir sırada sorumlusu komünistler olarak gösterilen bir geminin batması sonucu ölen askerler için yapılan kilise töreninde Piskopos?un vaazı bu düşe neden olur. Piskopos kimi uyarlamalarını bu topraklarda da duyduğumuz bir kralın kâhyalarına bir miktar para verip sonunda ne kadarla döndükleri üzerine çıkarılan derslerle ilgili konuşur. Artım sağlayanlar ödüllendirilir diğerleri cezalandırılır. Tanrı?nın bize her şeyi bağışlamış ve karşılığında ne yapıp yapmadığımızın sorgulandığı mahkemeye göndermelerle doludur öykü?(18) Kendisin başkanı olduğu mahkemede Fewkoombey bu kazançla dönen kâhyalar üzerinden bu kazancın nedenini sorguladığı düşte ta başlarda çöpte bulmuş olduğu Britanya Ansiklopedisi?nin bu kez bütün ciltleriyle çağırır. Onlara kimi kavramları sorar ama bu bilgi kazancın nedenini açıklamaya yetmez.
Burada Brecht Marksist dünya görüşüyle ilgili olan kapitalist sistemde kazancın nedeninin iş gücü metası olduğunu Fewkoombey?in gözünden açıklayacaktır. Bir yazısında Brecht, ?Oyunlarımı, Marks?ın Kapitali?ni okuduğumda anladım.(?) bu sözlerimle Marks?ı okuduğumda farkında olmaksızın birçok Marksist oyun kaleme almış olduğumu anladığımı söylemek istemiyorum hiç kuşkusuz. Ama bu Marks, bugüne dek tam benim oyunlarımın seyircisi diye nitelendirebileceğim tek kişiydi. Çünkü onun konularıyla uğraşan bir adamın doğrudan doğruya bu tür oyunlarla ilgilenmesi doğaldı. Bunun nedeni ise oyunlarımda belirginleşen kavrayış gücü değil, fakat Marks?ın kavrayış gücüydü. Oyunların içeriği onun için sezgi malzemesiydi.?der.(19)
Fewkoombey uzun uğraşılardan sonra ağzında şu sözler savrulur. ?İşte sizin paranız! Bizleriz bu? İnsan insanın parası! Sömürmek için insanı olmayan kendini sömürür! Ortaya çıktı! Sizler gizlediniz bunu!?(20) Kapitalistler bunu gizlemeyi sürdürecektir. Bilgiye rahatça erişebilenlerin bunu düşünecek zamanları olanların yapacağı bu iş Mac kadar Peachum için ?kimi yerde hatta daha çok- somutlaşır. Savaşta ölen askerler için sigorta işini düşünen Peachum?dur. Kimi teknolojiler romanın yazıldığı güne aitse de olay daha eski bir zamanda geçiyordur. Girişimci Peachum?un bu işi ne kadar iyi yaptığına dair örnekler çoktur. Mahalleleri yıkılan; yeni sağlam evlere taşınan insanlarla ilgili bir istatistikten örnek verir. ?Tam istatistikler tutuldu ve beş yıl sonra tabelalara bakıldığında ölüm oranının gecekondularda yüzde 2, yeni evlerde ise yüzde 2,6 olduğunu görünce herkes şaşırdı. Yeni evler haftada 4-8 şilin daha pahalıya geliyordu ve kiracılar bu paraları yiyeceklerden kısmak zorunda kalıyorlardı. Tabii bizim dünya düzelticileri ve insan severler bu konuda düşünmemişlerdi!?(21)
Bugün kentsel dönüşümle ilgili her şeyi düşünen sayın girişimci kişi ve kurumların aslında hangi istatistiklerle çalıştığı bilmecesi süredursun! Biz yazımızı Benjamin?den bir alıntıyla sonlandıralım. ?Gelecek nesillerin Beş Paralık Roman?ın içinden kolayca çıkacağını umabiliriz.?(22)
KAMURAN ŞİRİN
DİPNOTLAR
1: Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, Çev: Yücel Erten, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul, 1998, s. 383
2:Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, age, s. 270. Bu konuda Sidney Finkelstein şunları yazar:?İngiltere?de John Gay?in (1685-1732) ballad operası Dilenci Operası, uygulamada grand operayı, üstelik Handel gibi bir müzik dehası tarafından beslendiği halde, sahneden sildi? Müzik Neyi Anlatır, Çev:M. Halim Spatar, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2000, s. 35
3: Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, age, s. 62
4: Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, age, s. 40]
5:[Üç Kuruşluk Film (1931), Yönetmen: G. W. Pabst]
6: Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, age, s. 382]
7:[Aktaran:Yılmaz Onay, Evrensel Kültür, sayı 236, Ağustos 2011]
8:[Marianne Kesting ,Tarihte ve Çağımızda Epik Tiyatro, Çev: Yılmaz Onay, Adam Yayınları, İstanbul, 1985
9: Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, age, s. 286]
10:Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, Çev: Sevgi Soysal, , İletişim Yayınları, İstanbul, 2011
11: Coax?ın İngilizce karşılığı söz ile ikna eden kişidir
12: : Bertolt Brecht, Bütün Oyunları Cilt 3, age, s. 280]
13: Sinema?da Brecht?ten etkilenen Jean Luc Godard, ?Haftasonu?(1967) filminde burjuva dünyasında cinsel sapkınlığın örneklerini verir. Birbirlerini aldatan bir çiftin miras uğruna birlikteliğiyle eşlerden birinin başkalarıyla yaşadığı deneyimleri duymaktan zevk alan ilişki biçimleri dikkat çeker.
14: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman,age, s.137
15:Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman,age, s. 354, romanın içinde s. 305
16: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, age, s. 349
17: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, age, s.352
18: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, age, s.330, 331
19: Brecht?ten aktaran: Mutlu Parkan, Brecht Estetiği ve Sinema, Donkişot Yayınları, İstanbul, 2004, s.61
20: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, age, s.348
21: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, age, s.278
22: Bertolt Brecht, Beş Paralık Roman, age, s.359
Yazının Kaynağı: Gündoğusu Dergisi, Sayı 2 Mayıs-Haziran 2012
