Unutuşun ve Hafızanın Kırılgan Dengesi: İhsan Oktay Anar’ın Suskunlar ve Zülfü Livaneli’nin Serenad Romanlarında Bellek İncelemesi

Suskunluk Kavramının Anlam Ağı

Suskunluk, bireylerin ve toplulukların geçmişle bağ kurma biçimlerini şekillendiren bir olgu olarak, İhsan Oktay Anar’ın Suskunlar romanında merkezi bir tema olarak işlenir. Bu bağlamda suskunluk, yalnızca sessizlik değil, aynı zamanda bastırılmış anlatılar ve toplumsal bellekteki boşluklar olarak tanımlanabilir. Paul Ricoeur’ün unutuş ve bağışlama teorisi, suskunluğu bireysel ve kolektif hafızanın bir parçası olarak ele alır; unutuş, yalnızca bir kayıp değil, aynı zamanda yeniden inşa sürecinin bir unsurudur. Roman, Osmanlı toplumunda farklı kimliklerin ve bireylerin susturulmuş hikayelerini, müzik ve sessizlik arasındaki gerilimle aktarır. Suskunluk, burada hem bir direniş biçimi hem de geçmişin ağırlığı altında ezilen bir topluluğun ifadesidir. Bu, Ricoeur’ün bağışlama kavramıyla ilişkilendirilebilir; çünkü bağışlama, unutuşu bir tür özgürleşme aracı olarak yeniden çerçevelendirir. Suskunlar, bu çerçevede, bireylerin ve toplumların geçmişle yüzleşme çabalarını sorgular.

Belleğin Toplumsal İnşası

Toplumsal bellek, tarihsel olayların bireyler ve topluluklar tarafından nasıl hatırlanıp yeniden üretildiğini inceler. Suskunlar’da, Osmanlı’nın çok katmanlı yapısında bireylerin susturulması, toplumsal belleğin seçici doğasını yansıtır. Ricoeur’ün teorisine göre, bellek, yalnızca hatırlananları değil, aynı zamanda unutulanları da içerir; bu unutuş, bazen bilinçli bir seçimdir. Roman, müzik ve sessizlik aracılığıyla, unutulanların yeniden canlandırılabileceğini önerir. Buna karşılık, Zülfü Livaneli’nin Serenad’ı, Türkiye’nin 20. yüzyıl tarihindeki travmatik olayları, özellikle Struma faciası gibi kolektif yaraları ele alır. Serenad, toplumsal belleğin, resmi tarih anlatıları tarafından nasıl şekillendirildiğini ve bireylerin bu anlatılara karşı nasıl mücadele ettiğini gösterir. Her iki roman da, belleğin toplumsal inşasında bireysel hikayelerin önemini vurgular, ancak Suskunlar daha çok bireysel direnişe odaklanırken, Serenad kolektif travmaların geniş etkilerine eğilir.

Unutuşun Yeniden Yorumlanması

Ricoeur’ün unutuş kavramı, yalnızca bir kayıp olarak değil, aynı zamanda bir yeniden inşa süreci olarak değerlendirilir. Suskunlar’da unutuş, susturulmuş bireylerin ve toplulukların geçmişle bağ kurma çabalarını şekillendirir. Roman, müzik yoluyla unutulanların yeniden hatırlanabileceğini öne sürer; bu, Ricoeur’ün bağışlama kavramıyla uyumludur, çünkü bağışlama, geçmişi yeniden anlamlandırmayı mümkün kılar. Serenad’da ise unutuş, resmi tarih anlatılarının dayattığı bir silme süreci olarak ortaya çıkar. Struma faciası gibi olaylar, toplumsal bellekte bastırılmış, ancak bireysel hikayeler aracılığıyla yeniden gün yüzüne çıkarılmıştır. Suskunlar’da unutuş, bireysel bir direnişin parçasıyken, Serenad’da daha çok kolektif bir hesaplaşmanın aracıdır. Her iki eser de, unutuşun hem yıkıcı hem de yapıcı potansiyelini ortaya koyar, ancak farklı bağlamlarda işler.

Bağışlamanın Kurtarıcı Potansiyeli

Bağışlama, Ricoeur’ün teorisinde, bireylerin ve toplulukların geçmişle uzlaşmasını sağlayan bir mekanizma olarak tanımlanır. Suskunlar’da bağışlama, bireylerin susturulmuş hikayelerini yeniden sahiplenmeleriyle ilişkilendirilir. Roman, müzik ve sessizlik arasındaki gerilimi kullanarak, bireylerin geçmişle yüzleşerek özgürleşme potansiyelini araştırır. Serenad’da ise bağışlama, kolektif travmaların yarattığı acıyla başa çıkma çabasıyla bağlantılıdır. Struma faciası gibi olaylar, bireylerin ve toplumların bağışlama yoluyla iyileşme arayışını yansıtır. Her iki roman da, bağışlamanın bireysel ve kolektif düzeyde farklı biçimlerde işlediğini gösterir. Suskunlar, bağışlamayı bireysel bir özgürleşme süreci olarak ele alırken, Serenad, bunu toplumsal bir uzlaşma çabasıyla ilişkilendirir. Bu farklı yaklaşımlar, bağışlamanın çok boyutlu doğasını ortaya koyar.

Hafızanın Etik Boyutları

Hafıza, yalnızca bir hatırlama süreci değil, aynı zamanda etik bir sorumluluktur. Suskunlar’da, bireylerin susturulmuş hikayeleri, toplumsal hafızanın etik bir şekilde yeniden inşa edilmesi gerektiğini vurgular. Ricoeur’ün teorisi, hafızanın etik boyutunu, başkalarının acılarını tanıma ve onlarla empati kurma gerekliliğiyle ilişkilendirir. Serenad, bu etik sorumluluğu, Türkiye’nin geçmişindeki travmatik olayları hatırlatarak yerine getirir. Roman, bireylerin ve toplumların, geçmişin acılarını kabul ederek etik bir duruş sergileyebileceğini önerir. Her iki eser de, hafızanın etik boyutunu, bireylerin ve toplulukların geçmişle nasıl bir ilişki kurması gerektiği sorusuyla ele alır. Suskunlar, bireysel hikayelerin etik önemine odaklanırken, Serenad, kolektif sorumluluğun ağırlığını vurgular. Bu, hafızanın etik bir eylem olarak nasıl işlediğini gösterir.

Anlatıların Gücü

Anlatılar, bireylerin ve toplulukların geçmişle bağ kurma biçimlerini şekillendirir. Suskunlar’da, müzik ve sessizlik, susturulmuş anlatıların yeniden canlandırılmasında bir araç olarak kullanılır. Roman, bireylerin kendi hikayelerini anlatma hakkını savunur. Serenad’da ise anlatılar, resmi tarih karşısında bireysel ve kolektif hakikatin sesi olur. Struma faciası gibi olaylar, bireylerin anlatıları aracılığıyla yeniden anlamlandırılır. Her iki roman da, anlatıların, hafızayı yeniden inşa etme ve geçmişle yüzleşme sürecinde kritik bir rol oynadığını gösterir. Suskunlar, bireysel anlatıların gücüne odaklanırken, Serenad, kolektif anlatıların toplumsal dönüşüm potansiyelini vurgular. Bu, anlatıların, hafıza ve hakikat arayışındaki merkezi rolünü ortaya koyar.

Gelecek Nesillere Aktarım

Hafıza, yalnızca geçmişle değil, aynı zamanda gelecekle de ilişkilidir. Suskunlar’da, susturulmuş hikayelerin yeniden anlatılması, gelecek nesillere bir tür miras olarak aktarılır. Ricoeur’ün teorisi, hafızanın bu aktarım sürecini, bağışlama ve unutuşun birleşimiyle açıklar. Serenad’da, geçmişin travmaları, bireylerin anlatıları aracılığıyla gelecek nesillere taşınır. Struma faciası gibi olaylar, unutulmaması gereken birer ders olarak aktarılır. Her iki roman da, hafızanın gelecek nesillere aktarılmasının, toplumsal iyileşme ve hakikat arayışı için kritik olduğunu vurgular. Suskunlar, bu aktarımı bireysel hikayeler üzerinden gerçekleştirirken, Serenad, kolektif travmaların geniş etkilerine odaklanır. Bu, hafızanın süreklilik ve dönüşüm arasındaki rolünü gösterir.