Hay bin Yakzan, Salaman ve Absal Karşılaştırması: Rasyonalizm ve Mistizm

20 Haziran 202520 Haziran 2025 tarihinde gönderilmiş admin tarafından

Rasyonalist ve Mistik Perspektif:

Hayy bin Yakzan, rasyonalist bir perspektif sunar. İbn Tufeyl, Hayy’ın yalnız bir adada, dışsal bir rehber olmadan, yalnızca akıl ve gözlem yoluyla evrensel hakikate (Tanrı’nın birliği, metafizik gerçekler) ulaşmasını anlatır. Bu, aklın özerkliğini ve evrensel hakikate ulaşma kapasitesini vurgular. Eser, İslam felsefesindeki Farabi ve İbn Sina gibi rasyonalist filozofların etkisini taşır.
Salaman ve Absal ise daha mistik bir perspektife sahiptir. Câmî’nin eseri, ruhun ilahi olana yönelişini alegorik bir aşk hikâyesi üzerinden işler. Salaman’ın Absal’a duyduğu aşk, ruhun ilahi güzelliğe olan özlemini sembolize eder ve bu yöneliş, tasavvufi sezgi (kalp gözü, aşk, vuslat) ile şekillenir. Eser, İbnü’l-Arabî ve Mevlânâ gibi sûfi düşünürlerin etkisi altındadır.

Akıl-Sezgi Tartışmasına Katkı:

Hayy bin Yakzan, akıl-sezgi tartışmasında aklı merkeze alarak, insan aklının doğuştan gelen yetkinliklerle hakikate ulaşabileceğini savunur. Bu, İslam felsefesindeki rasyonalist akımların (Meşşâîlik) bireysel epistemolojiye vurgusunu güçlendirir.
Salaman ve Absal, sezgiyi ve ilahi aşkı ön planda tutarak, hakikate ulaşmanın bireysel çabadan çok ilahi bir lütuf ve sezgisel bir süreç gerektirdiğini öne sürer. Bu, tasavvufun akıl ötesi bir bilme yolunu savunan yaklaşımını destekler.
Bu iki eser, İslam felsefesindeki akıl-sezgi gerilimini yansıtır: Hayy bin Yakzan aklı, Salaman ve Absal ise sezgiyi önceleyerek, bu ikisinin birleşimini savunan Gazâlî gibi düşünürlerin uzlaştırıcı çabalarına zemin hazırlar.

Hayy bin Yakzan’da Akıl:

Hayy bin Yakzan’da insan aklının evrensel hakikate ulaşma potansiyeli, doğuştan gelen bir yetkinlik olarak sunulur. Hayy, herhangi bir toplumsal ya da dini eğitim olmadan, gözlem ve akıl yürütme yoluyla metafizik gerçeklere ulaşır. Çevre ve deneyim, bu yetkinliği şekillendirir, ancak aklın özü doğuştan evrensel hakikati kavrayacak kapasitededir. Bu, İbn Tufeyl’in insan aklının özerkliğine olan inancını yansıtır.

Salaman ve Absal’da Ruh:

Salaman ve Absal’da ruhun ilahi olana yönelişi, bireysel çabadan çok tasavvufi bir bağlamdan beslenir. Salaman’ın aşkı, toplumsal ve kültürel normlarla çatışsa da, ruhun ilahi olana yönelişi bireysel bir içsel yolculuk olarak tasvir edilir. Ancak bu yolculuk, sûfi geleneğin sembolizmi ve ilahi aşk öğretisiyle şekillenir; dolayısıyla toplumsal-kültürel bir bağlam (tasavvuf geleneği) eserin arka planında önemli bir rol oynar.

Karşılaştırma:

Hayy bin Yakzan’da akıl, bireysel ve özerktir; çevre yalnızca bir araçtır. Salaman ve Absal’da ise ruhun yolculuğu, bireysel olsa da tasavvufi bir kültürel bağlamdan beslenir ve ilahi lütfa dayanır. Bu, rasyonalizm ile mistisizm arasındaki epistemolojik farkı vurgular.

Hayy bin Yakzan’da İnsan:

Hayy bin Yakzan’da insan, aklın özerkliğiyle tanımlanır. Hayy, yalnız bir birey olarak, akıl yoluyla evrensel hakikate ulaşabilen bir varlıktır. İnsan, özünde rasyonel bir varlık olarak görülür ve toplumsal bağlardan bağımsız olarak kendi potansiyelini gerçekleştirebilir. Bu, bireyci ve rasyonalist bir insan anlayışını temsil eder.

Salaman ve Absal’da İnsan:

Salaman ve Absal’da insan, ilahi olana yönelen bir ruh olarak tanımlanır. Salaman’ın hikâyesi, insanın özünün ilahi aşkla anlam kazandığını ve bu özün toplumsal bağlamda (sûfi gelenek, ahlaki normlar) şekillendiğini gösterir. İnsan, bireysel bir ruh olsa da, ilahi olana ulaşmak için toplumsal ve manevi bir bağlama ihtiyaç duyar.

Farklı Kavramsal Yaklaşımlar:

Hayy bin Yakzan’ın yalnız bireyi, insanın evrensel aklını ve bireysel özerkliğini vurgular; bu, İslam felsefesindeki rasyonalist (Meşşâî) geleneğe yakındır.
Salaman ve Absal’ın toplumsal bağlamdaki bireyi, insanın ilahi olana yönelişini ve ruhun manevi yolculuğunu merkeze alır; bu, tasavvufi geleneğin insan anlayışına uygundur.
Bu iki yaklaşım, İslam felsefesindeki insan özüne dair farklı bakış açılarını temsil eder: biri akıl merkezli ve bireyci, diğeri sezgi merkezli ve toplumsaldır.

Hayy bin Yakzan, rasyonalist bir perspektifle aklın evrensel hakikate ulaşma kapasitesini, bireysel özerklikle vurgular.
Salaman ve Absal, mistik bir perspektifle ruhun ilahi olana yönelişini, tasavvufi bağlamda işler.
Her iki eser, İslam felsefesindeki akıl-sezgi tartışmasına katkıda bulunurken, insanın özüne dair farklı yaklaşımlar sunar: Hayy bireyci ve rasyonel, Salaman ise toplumsaldır ve sezgisel. Bu karşıtlık, İslam düşüncesindeki zengin epistemolojik çeşitliliği yansıtır.

English Articles