“Geri Zekalılık” Tanısı ve “Sokaktaki Geri Zekalılık”: Kavramları Ayırmak Gerekir Mi ?
“Geri zekalı” kelimesi, günlük dilde yaygın olarak kullanılan, ancak bilimsel ve etik açıdan son derece sorunlu, aşağılayıcı ve damgalayıcı bir ifadedir. Bu kelime, hem klinik bir tanıyı (“zihinsel yetersizlik” veya “entelektüel gelişimsel bozukluk”) hem de toplumsal bir gözlemi (“sokaktaki geri zekalılık”) ifade etmek için kullanılsa da, bu iki kullanımı birbirinden kesinlikle ayırmak gerekir.
“Geri Zekalılık” Tanısı: Zihinsel Yetersizlik (Entelektüel Gelişimsel Bozukluk)
Tıp ve psikoloji biliminde, bir zamanlar kullanılan “geri zekalılık” veya “zihinsel gerilik” terimleri, günümüzde yerini daha kapsayıcı, nötr ve doğru tanımlamalara bırakmıştır: “zihinsel yetersizlik” (mental retardation) veya daha güncel olarak “entelektüel gelişimsel bozukluk” (intellectual developmental disorder).
Bu, bireyin genel zihinsel işlevselliğinde (akıl yürütme, problem çözme, planlama, soyut düşünme, yargılama, okulda öğrenme ve deneyimden öğrenme gibi) ve uyumsal işlevselliğinde (kavramsal, sosyal ve pratik becerilerde) önemli sınırlılıklar olduğu anlamına gelen klinik bir tanıdır. Tanı, standardize edilmiş zeka testleri ve uyumsal beceri değerlendirmeleri ile uzmanlar (psikologlar, psikiyatristler, nörologlar) tarafından konulur.
Önemli Noktalar:
- Tıbbi ve Nörogelişimsel Bir Durum: Bu bir hakaret değil, beynin gelişimindeki farklılıklardan kaynaklanan nörobiyolojik bir durumdur. Genetik faktörler, gebelik ve doğum sırasındaki sorunlar, erken çocukluk dönemindeki enfeksiyonlar veya travmalar gibi birçok nedeni olabilir.
- Destek ve Özel İhtiyaçlar: Bu tanıyı alan bireylerin, yaşamın çeşitli alanlarında (eğitim, sosyal etkileşim, kişisel bakım, iş) farklı seviyelerde desteğe ve özel eğitim ihtiyaçlarına sahip olmaları gerekebilir.
- İnsan Onuru ve Hakları: Entelektüel gelişimsel bozukluğu olan bireyler de toplumun değerli bir parçasıdır ve insan onuruna yakışır bir yaşam sürdürme, eğitim alma, çalışma ve topluma katılma haklarına sahiptir. Bu bireylere yönelik kullanılan olumsuz ve aşağılayıcı ifadeler, ciddi damgalamaya ve ayrımcılığa yol açar.
“Sokaktaki Geri Zekalılık”: Cehalet, İhmal ve Vicdansızlık
“Sokaktaki geri zekalılık” veya “toplumsal geri zekalılık” gibi ifadeler, aslında klinik bir tanıyı değil, toplumsal gözlemleri ve hayal kırıklıklarını dile getirmek için kullanılır. Bu kullanım, genellikle aşağıdaki durumları tanımlamak amacıyla sarf edilir:
- Cehalet ve Bilgisizlik: Özellikle eğitimli olması beklenen veya bilgiye kolayca erişebilen kişilerin temel konularda dahi bilgisiz, yanlış yönlendirilmiş veya bağnaz olması. Bu, eleştirel düşünme yeteneği eksikliği veya bilerek gerçekleri göz ardı etme (kolektif körlük) ile ilişkilidir.
- Akıldışı ve Duyarsız Davranışlar: Bireylerin veya grupların, açıkça mantık dışı, sorumsuz, bencilce veya başkalarına zarar veren şekillerde davranması. Örneğin, çevreyi kirletmek, kamu malına zarar vermek, trafikte tehlikeli hareketler yapmak, başkalarının haklarını ihlal etmek gibi.
- Empati Yoksunluğu ve Vicdansızlık: Entelektüel kapasitesi olmasına rağmen, başkalarının acısına veya zorluklarına karşı duyarsızlık gösterme, manipülatif veya sömürücü davranma. Bu durum, ahlaki bir yetersizliğe işaret eder ve genellikle “görünüşte ahlaklılık” maskesinin ardında gizlenebilir.
- Toplumsal Yozlaşmaya Boyun Eğme: Sistemin veya belirli iktidar odaklarının açıkça adaletsiz, yozlaşmış veya mantık dışı uygulamalarına karşı sessiz kalma, sorgulamama veya hatta onaylama.Bu, rüşvetin veya liyakatsizliğin “normal” kabul edildiği durumları kapsar.
Önemli Not: “Sokaktaki geri zekalılık” ifadesi, aslında bu tür davranışları sergileyenlerin “zihinsel yetersizliği” olduğu anlamına gelmez. Tam tersine, bu durumlar genellikle bilişsel kapasitesi yerinde olan bireylerin, sosyal, kültürel, ahlaki veya sistemsel nedenlerle sergiledikleri yanlış, zararlı veya düşüncesiz davranışları ifade eder.
Kavramları Ayırmanın Önemi
“Geri zekalı” kelimesini her iki bağlamda da kullanmak, hem klinik tanısı olan bireylere haksızlık etmek hem de toplumsal sorunları yanlış etiketlemek anlamına gelir.
- Damgalamayı Önlemek: “Zihinsel yetersizlik” yaşayan bireyler, bu tür aşağılayıcı ifadelerle damgalanmamalıdır. Onların durumu, anlayış, destek ve uygun eğitimle ele alınması gereken bir farklılıktır, bir kusur veya hakaret aracı değildir.
- Sorunları Doğru Adlandırmak: Toplumsal düzeydeki akıldışı, etik dışı veya zararlı davranışları tanımlarken, “geri zekalılık” yerine daha doğru kavramlar kullanmalıyız: cehalet, sorumsuzluk, etik eksikliği, toplumsal yozlaşma, ideolojik manipülasyon, empati yoksunluğu, eleştirel düşünme eksikliği, statükoculuk, korku veya çıkar odaklılık. Bu, sorunun kökenini daha doğru analiz etmemizi ve daha etkili çözümler üretmemizi sağlar.
Sonuç olarak, “geri zekalı” kelimesi, hem klinik hem de toplumsal bağlamda artık terk edilmesi gereken bir ifadedir. Klinik anlamda “entelektüel gelişimsel bozukluk” terimi kullanılırken, günlük dildeki olumsuz davranışları tanımlamak için daha spesifik ve doğru terimlere yönelmek, hem etik açıdan doğru hem de toplumsal sorunları daha iyi anlamak için elzemdir.